Decumanus Maximus: Εξι αιώνες ιστορίας της βυζαντινής Θεσσαλονίκης κάτω από το μετρό.


 Decumanus Maximus ...

  Όταν θα έχουν περάσει τα χρόνια και η δεκαετία του 2010 θα είναι μια θολή, άχαρη περίοδος και θα έχουν ξεχαστεί οι συνέπειες της οικονομικής και πολιτικής αναταραχής και οι αντιπαραθέσεις της, όταν τα ονόματα του Βενιζέλου, του Τσίπρα, του Σαμαρά ή του Μητσοτάκη θα είναι γνωστά μόνον στους επιστήμονες ή στους κατοίκους των μικρών δρόμων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης που θα τους αναλογούν, είμαι βέβαιος πως η καταστροφή του Decumanus Maximus, της κεντρικής οδικής αρτηρίας των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων που ανασκάφτηκε σχεδόν άθικτη στη Θεσσαλονίκη και τώρα απειλείται με διάλυση, θα θεωρείται, αν τελικά συντελεστεί, μια ανεξήγητη, παράλογη πράξη εκμηδενισμού της ιστορίας, η βαρβαρότητα που θα συμπυκνώνει συμβολικά τη ζοφερή μας δεκαετία. Θα προξενεί σε όσους την διδάσκονται την απορία, τη μελαγχολία και την οργή με την οποία μαθαίνουμε τους μεγάλους βανδαλισμούς του παρελθόντος και μας κάνουν συχνά να κλείνουμε το βιβλίο που τους διαβάζουμε και να ονειροπολούμε με θυμό τι θα μπορούσαμε να κάνουμε αν ήμασταν κι εμείς εκεί.

Γιατί η καταστροφή δεν συντελέστηκε σε εκείνες ας πούμε τις καταστατικές περιόδους της ορμητικής επέκτασης των πόλεων που όμως στέγασαν άστεγους και τάισαν πεινασμένους και εντέλει αποδίδουν στην καταστροφή ιστορική πυκνότητα σχεδόν εφάμιλλη με το μνημείο που καταστρέφουν. Ούτε ανήκει στις πρώιμες ή τις ύστερες περιόδους της αποικιοκρατίας και της αντιεπιστημονικής στα δικά μας μάτια αρχαιολογίας όπου η αύρα και η υποτιθέμενη ομορφιά του αντικειμένου δικαιολογούσαν στη λογική της Μητρόπολης την αποδιάρθρωση των ιστορικών τόπων, τη σύληση των ευρημάτων και την καταστρατήγηση κάθε μεθοδολογίας. Δεν μπορεί καν να ισχυριστεί κανείς πως το συμφέρον και η ανάπτυξη της πόλης απαίτησαν μια θυσία του παρελθόντος για να γίνει ένα απαραίτητο έργο ζωής του σήμερα: όλες οι μελέτες δείχνουν πως η διατήρηση των ευρημάτων στη θέση τους και η ενσωμάτωσή τους στον σταθμό μετρό της οδού (Ελευθερίου) Βενιζέλου είναι η πλέον οικονομική λύση και η πλέον ταιριαστή με την ανάπτυξη της πόλης. Όχι. Ο αναγνώστης του μέλλοντος θα απορήσει και θα εξοργιστεί διότι σε μια εποχή που είχε γίνει πια κατανοητό πόσο ζωτικής σημασίας ήταν ο σεβασμός της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, σε μια εποχή που είχε πια καταλάβει την οργανική σχέση της ιστορίας με τον τόπο της, σε μια εποχή που ο κόσμος όλος αντιλαμβανόταν με συντριβή πόσο χρέος συσσώρευσε ο πολιτισμός απέναντι στο παρελθόν του, μια ανυπολόγιστη καταστροφή συνέβη για ένα πείσμα. Για ένα συνδικαλιστικό πείσμα. 

 Για ένα πείσμα που το συδαύλισε μια ανομολόγητη επίδειξη ισχύος και εκδίκησης.
Και έτσι καταστράφηκε ένας τόπος απίστευτης αρχαιολογικής σημασίας και ομορφιάς. Βεβηλώθηκε το ρέμα μιας πόλης που κυλά ατάραχο χιλιάδες χρόνια στην ίδια κοίτη, ξεπερνώντας και ακυρώνοντας με τον "ταπεινό του υλισμό" όλες τις ιδεαλιστικές θεωρίες συνέχειας του έθνους που υποστήριζαν οι ίδιοι μικροσυμφεροντολόγοι της αποδιάρθρωσης, όταν παρήλαυναν με τις μακεδονικές πανοπλίες. Ενσωματώθηκε η αποσιώπηση αυτή στις αποσιωπήσεις που συνθέτουν το παλίμψηστο σιωπής της πόλης, φέρνοντας την έννοια της "κατά χώρα" διατήρησης των αρχαιοτήτων σε ευθεία σύγκριση με την "κατά χώρα" βεβηλωση του εβραϊκού νεκροταφείου. Υπονομεύτηκε ακόμη και η ανάπτυξη μιας πόλης όπως την εννοούσαν την εποχή εκείνη με τους όρους της immersive, της εμβαπτιστικής, εμπειρίας. Συσσωρευτηκε ακόμη ένα χρέος που ήταν πλέον αδύνατο να ξεπληρωθεί.

Και έτσι οι άνθρωποι που το όνομά τους επιβιώνει σε μικρούς δρόμους κατέστρεψαν τον Decumanus Maximus, τον δρόμο που έρεε σαν ποτάμι, "χρήσιμο, αφερέγγυο ως δίαυλος εμπορίου, έπειτα ένα πρόβλημα που είχε να λύσει ο γεφυροποιός" που έλεγε ο Έλιοτ.

Ίσως να μπορούμε ακόμη να μην είμαστε οι αναγνώστες του μέλλοντος που θα κλείσουν οργισμένοι το βιβλίο που θα εξιστορεί μια μη αναστρέψιμη καταστροφή. Ίσως να καταφέρνουμε ακόμη να την αποτρέψουμε στο παρόν.

Theophilos Tramboulis


               ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ                    



1.
Decumanus Maximus: 
Εξι αιώνες ιστορίας της βυζαντινής Θεσσαλονίκης 
κάτω από το μετρό

Σε μία μαραθώνια, ολονύχτια συνεδρίαση, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αποφάσισε το πρωί της Πέμπτης με 13 ψήφους υπέρ και δυο κατά, την απόσπαση και επανατοποθέτηση των αρχαιοτήτων του Decumanus Maximus στον σταθμό Βενιζέλου, προκειμένου να προστατευτούν τα ευρήματα από τις εργασίες κατασκευής του σταθμού μετρό.

Η κεντρική ρωμαϊκή λεωφόρος Decumanus Maximus - μετέπειτα Μέση οδό και σημερινή Εγνατία οδό - συνέδεε τα σημεία όπου σήμερα κατασκευάζονται οι κεντρικοί σταθμοί «Βενιζέλου» και «Αγία Σοφία». 


Κάτω από τον υπό κατασκευή σταθμό Βενιζέλου, σε βάθος 6 μέτρων αποκαλύφθηκε τμήμα της decumanus maximus (κύρια οδός με κατεύθυνση εξ Ανατολών προς Δυσμάς), που διασταυρώνεται με μια cardo, κάθετη ρωμαϊκή οδό, με κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο. 

Η Decumanus Maximus διέσχιζε την καρδιά της Θεσσαλονίκης τον 6ο αιώνα μ.Χ.

Ψηφιακή αναπαράσταση του Decumanus Maximus, από το FB του αρχιτέκτονα
 και υποψηφίου Δημάρχου Πειραιά Νίκου Μπελαβίλα

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως περισσότερους από 5.000 τάφους - μερικοί εκ των οποίων περιείχαν εξαιρετικά χρυσά στεφάνια - μοναδικά μνημειακά κτιριακά συγκροτήματα με ψηφιδωτά δάπεδα, μαρμάρινες και γύψινες διακοσμήσεις, ίχνη και υπολείμματα από εργαστήρια και καταστήματα, ένα τετράπυλο, ίχνη κιονοστοιχίας, μαρμάρινες κατασκευές και σχεδόν 3.000 ευρήματα, τα οποία συμπυκνώνουν έξι αιώνες ιστορίας της βυζαντινής Θεσσαλονίκης.


Το αρχαιολογικό συγκρότημα της Βενιζέλου είναι ό,τι πιο σημαντικό έχει βρεθεί στη Θεσσαλονίκη . Η ανακάλυψη ήταν τόσο μεγάλη, που καθυστέρησε ολόκληρο το έργο για χρόνια ενώ χαρακτηρίστηκε από ιστορικούς ως η «Βυζαντινή Πομπηία». 


Η πόλη που σχεδιάστηκε στα πεδινά της τμήματα με ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα διατηρήθηκε και στους ρωμαϊκούς χρόνους.  Δρόμοι, κάθετοι μεταξύ τους διαμορφώνουν οικοδομικές νησίδες με κτίσματα οικιστικής και εργαστηριακής χρήσης. Εκεί χτυπούσε η καρδιά του εμπορίου. Στον 4ο αιώνα μ.Χ οι μαρμαρόστρωτοι δρόμοι πλαισιώνονται από κιονοστήρικτες στοές. Εκατέρωθεν αυτών ανεγείρονται μεγάλα κτηριακά συγκροτήματα με πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα, εντοίχιο γραπτό διάκοσμο, ορθομαρμαρώσεις και opus sectile.


Την ίδια εποχή , βορείως του decumanus στη συμβολή με τον cardo της οδού Αγίας Σοφίας κατασκευάζεται κρηναίο οικοδόμημα/νυμφαίο. Κατά τον 6ο αιώνα ο μαρμαρόστρωτος decumanus διαπλατύνεται, τα παλαιοτερα οικοδομήματα ισοπεδώνονται και στα κεντρικά σταυροδρόμια  διαμορφώνονται πλακόστρωτες πλατείες.  Οι επιβλητικές αρχιτεκτονικές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου-πλατείες, στοές και κρήνες/νυμφαία -στην πορεία των κεντρικών οδών αποτελούν την τελευταία μνημειακή εικόνα της ύστερης αρχαιότητας.


Στο Βυζάντιο, η δεύτερη πόλη μετά την Κωνσταντινούπολη σφύζει από ζωή. Η ανασκαφική αποκάλυψε τμήματα της βυζαντινής αγοράς κατά μήκος της κεντρικής οδού, της λεγόμενης Λεωφόρου ή Μέσης των Βυζαντινών. Η κεντρική χαλικόστρωτη οδός των βυζαντινών χρόνων στο ίχνος του παλαιότερου decumanus maximus είχε μέσο πλάτος 5,5 έως 6,5 μ. 

Οικοδομικές νησίδες από λασπόκτιστα κτήρια κατέλαβαν τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια και τις στοές της ύστερης αρχαιότητας. Πλινθόκτιστες κατασκευές, κλίβανοι, πάγκοι εργασίας μαζί με εργαλεία, μήτρες κατασκευής κοσμημάτων, ημιτελή κεραμικά, μαρτυρούν την λειτουργία εργαστηρίων και καταστημάτων της αγοράς όπου κατασκεύαζαν κοσμήματα , είδη μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας, κεραμικά κ.α σε  όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.



19/12/2020


 2.
Πάολο Οντορίκο στο ethnos.gr: Θα κάνετε LEGO 
τη βυζαντινή Πομπηία που ανακαλύψατε;  

«Αυτό που έφεραν στο φως οι εργασίες για το μετρό είναι η βυζαντινή Πομπηία!» αναφωνεί ο έγκριτος Ιταλός βυζαντινολόγος Πάολο Οντορίκο στο ethnos.gr
«Πώς τολμάτε να κατακρίνετε τον Ερντογάν που μετατρέπει βυζαντινούς ναούς σε τζαμιά, όταν η κυβέρνησή σας σχεδιάζει να ξεριζώσει το σταυροδρόμι της μνημειακής οδού των Βυζαντινών στη Θεσσαλονίκη και εσείς δεν αντιδράτε;» μας εγκαλεί σε μια από τις πολλές «εκρήξεις» κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας ο έγκριτος βυζαντινολόγος και διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών της Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales του Παρισιού Πάολο Οντορίκο, ο οποίος, όταν το 2013 κατέβηκε τη σκάλα κάτω από την Εγνατία οδό για αυτοψία στα ευρήματα του σταθμού Βενιζέλου, στο υπό κατασκευή μέτρο, στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, έπαθε, όπως μας λέει, σοκ.

«Αυτό που έφεραν στο φως οι εργασίες για το μετρό είναι η βυζαντινή Πομπηία!» αναφωνεί. «Το καταλαβαίνετε; Και σκοπεύετε να την ξεκολλήσετε, για να την επανακολλήσετε αργότερα; Τρελαθήκατε; Θα κάνετε τις αρχαιότητές σας Lego; Σκοπεύετε να στήσετε τη βυζαντινή Disneyland; Να μας το πείτε! Και να αναλάβετε τις ευθύνες σας».

 Όταν τον περασμένο Σεπτέμβριο, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση ανήγγειλε πως σχεδιάζει την αναίρεση της ΥΠΟΠΑΙΘ/ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΣΠΑΕΕ/41484/24488/1402/162/10.02.2017 (ΑΔΑ:7ΝΦ14653Π4-Ζ91) Υπουργικής Απόφασης (μέσω της οποίας διασφαλιζόταν η κατασκευή του σταθμού Βενιζέλου με την εκ παραλλήλου in situ διατήρηση των βυζαντινών αρχαιοτήτων), προκειμένου να προχωρήσει στην αμφιλεγόμενη λύση της απόσπασης, μεταφοράς και επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων, ο Οντορίκο αντέδρασε έντονα, ενώνοντας τη φωνή του με την Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης, τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων, το ICOMOS, τα τμήματα Ιστορίας- Αρχαιολογίας και Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και τη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία. 

 Η αποκόλληση της Μέσης Oδού της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τον γνωστό Ιταλό βυζαντινολόγο, θα καταστρέψει ανεπιστρεπτί την οικοδομική αυθεντικότητα των αρχαιοτήτων του μνημειακού συνόλου - αξία που προστατεύεται από το διεθνές δίκαιο και την ελληνική νομοθεσία. Η μετακίνηση ενός μνημείου ή τμήματός του απαγορεύεται ρητά από τον ισχύοντα νόμο (άρθρο 42, Ν. 3028/2002), με μόνες προβλεπόμενες εξαιρέσεις τις περιπτώσεις που επιτακτικοί λόγοι προστασίας του ίδιου του μνημείου ή μεγάλα τεχνικά έργα εθνικής σημασίας το επιβάλλουν. Η μετακίνηση και σε αυτές τις περιπτώσεις θεωρείται το έσχατο μέσο.

 «Για τη συλλογική κοινωνική μνήμη της Αθήνας έχουν γίνει πολλά. Στη Θεσσαλονίκη, τίποτα! Και τώρα επιχειρείται να καταστραφούν τα σπάνια τεκμήρια που αποκαλύφθηκαν;  Είναι μια ντροπή»,  υπογραμμίζει ο  συνομιλητής μας, που εξανίσταται και με τα επιχειρήματα της κυβέρνησης και του ΥΠΠΟΑ: «Λένε θα “σώσουμε” τα ευρήματα αποκολλώντας τα. Μας κοροϊδεύουν; Είναι μια διαδικασία εντελώς παράλογη».

Κατεβήκατε  για αυτοψία στην ανασκαφή; 

 Το 2013.

Τι αντικρίσατε;

 Τη βυζαντινή Πομπηία! Πηγαίνετε να τη δείτε! Όταν κατέβηκα, έμεινα άφωνος, δεν ήξερα τι να πω. Σε πέντε-έξι μέτρα από την  Εγνατία φτάνεις σε έναν άλλο κόσμο, που είναι δείγμα της απόλυτης βυζαντινής διαχρονίας της πόλης.

 Αν παραμείνουν in situ τα ευρήματα υποστηρίζεται από την κυβέρνηση πως θα καθυστερήσει το έργο να παραδοθεί στο κοινό. Εξ ου οδηγείται στην έσχατη λύση της αποκόλλησης.

 Αν η στάση συνυπάρξει με τα ευρήματα, το 2023 θα είναι έτοιμος ο σταθμός, βάσει της μελέτης που έχει εκπονηθεί και οδήγησε και στην υπουργική απόφαση του 2017. Αν αποκολληθούν, για να επανακολληθούν εν συνεχεία, πριν από το 2025 δεν μπορεί να έχει τελειώσει ο σταθμός. Αυτό που έχουμε είναι ένα κορυφαίο εύρημα για τη Θεσσαλονίκη. Από τη στιγμή που βρέθηκε και εφόσον μπορεί να συνυπάρξει με τη στάση του μετρό επιβάλλεται να μείνει in situ!
Η μνημειακή οδός που αποκαλύφθηκε ήταν και τότε βασική αρτηρία;

 Ήταν ο κεντρικός δρόμος -φαρδύτατος, 8-10 μέτρα- που γίνονταν όλες οι πομπές. Δεν είναι ο δρόμος μόνο που μας δείχνει κάτι.  Είναι το σύνολο των ευρημάτων, όπου μπορούμε και βλέπουμε πεντακάθαρα τις λειτουργίες  της πόλης. Την οδική αρτηρία και την αγορά.

 Η λεωφόρος πώς ονομαζόταν τότε;

 Εξαρτάται από τις πηγές και τις περιόδους. Στις λόγιες πηγές λεγόταν Λεωφόρος, αλλά υπάρχουν και άλλες που μιλάνε για Βασιλική οδό.

 Από τι υλικό είναι φτιαγμένη;

 Πέτρα και μάρμαρο, όπως στα ρωμαϊκά χρόνια. Υπάρχουν επάνω της τα ίχνη απ’ τις χαράξεις τον κάρων. Βρέθηκαν και δυο κύκλοι που ήταν για παιχνίδια. Ίσως έριχναν ζάρια. 

 Αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια των μαγαζιών, αμφιπλεύρως της οδού;

 Ποια θεμέλια! Βλέπουμε ενάμισι μέτρο ύψος από τους πέτρινους τοίχους τους, μπορεί και παραπάνω.  Σας ξαναλέω! Πρέπει να πάτε  να το δείτε με τα μάτια σας. Να κατεβείτε τις σκάλες, να μπείτε στη σήραγγα, που έχει κατασκευαστεί. Ξαφνικά θα κάνετε ταξίδι στο χρόνο, και θα βρεθείτε μέσα στο Βυζάντιο. Στην καθημερινή ζωή του Βυζαντίου. Πώς μπορώ να σας το μεταδώσω αυτό; Είναι ένας κόσμος που ζει κάτω απ’ την κίνηση και τη ζωή της Εγνατίας. Είναι συγκλονιστικό. Όταν ξανανέβηκα, με κομμένη την ανάσα, είπα: «Μόλις βγήκα από την Βυζαντινή Πομπηία». Αλλά επιμένω. Δεν πρόκειται για αρχαιολατρεία. Έχει καθήκον μια κοινωνία να σώζει ακέραιο αυτό  που αποτελεί την ιστορική μαρτυρία της πόλης για να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον για την ταυτότητά της.

 Όντως θα καταστραφούν  οι αρχαιότητες αν αποκολληθούν;

 Υπάρχουν τεχνικά και τεχνολογικά μέσα σήμερα, με τα οποία μπορούμε να κάνουμε πολλά. Αλλά τι θέλουμε;. Να παίξουμε LEGO, κόβοντας κομματάκια τα ευρήματα; Αν αποκολληθούν, μόνον η κοίτη κάτω από τα αρχαία θα καταστραφεί. Επομένως, η αυθεντικότητα των ευρημάτων θα χαθεί. Επιπλέον, αν κατά την 3,5 μέτρων νέα ανασκαφή για τη αποκόλληση βρεθούν νέες αρχαιότητες, τι θα γίνει; Νέες ανασκαφές; Τότε είναι που το μετρό δεν θα τελειώσει ποτέ!  Πέραν πάντως της πιθανής βλάβης στο μνημείο, θα είναι τεράστιο και το κόστος. Δεν είναι μόνο τα 16 εκατομμύρια που μας λένε. Επομένως, δεν πρέπει να κουνηθεί ούτε πετραδάκι.

 Η διεθνής επιστημονική  κοινότητα πώς υποδέχτηκε την είδηση της δρομολογούμενης αποκόλλησης;

 Είναι σοκαρισμένη. 

Δεν βλέπουμε, όμως,  να κάνει ένα σοβαρό διάβημα.

 Έχουν υπογραφεί ψηφίσματα. Το δε γαλλικό παράρτημα της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, στην επόμενη συνεδρίασή μας, τέλος Ιανουαρίου, θα βγάλει  νέο ψήφισμα.

 Δεν διαθέτετε άλλα μέσα, πέρα από ψηφίσματα;

 Υπάρχουν τα νομικά όπλα. Αν ακυρωθεί η υπουργική απόφαση του 17, που διασφαλίζει τα αρχαία, θα γίνει από την Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης και τους συμμάχους της, νέα προσφυγή στο ΣτΕ. Αλλά πέρα από τις προσφυγές, το σημαντικό είναι να κινητοποιηθεί ο ελληνικός λαός και να σταματήσουν τα ψέματα.  Λένε ότι δεν υπάρχουν σχέδια για τη συνύπαρξη αρχαιοτήτων και σταθμού. Υπάρχουν. Έτοιμα. Αρχιτεκτονικά, στατικά κ.ο.κ. Κατατεθειμένα. Λένε ότι η in situ διατήρηση θα κοστίσει περισσότερο. Ψέματα! Λένε ότι θα διαρκέσει περισσότερο το έργο με τα αρχαία. Ψέμα! Πρέπει ο ελληνικός λαός να μάθει τι συμβαίνει. Και να αντιδράσει!

Ο κόσμος στη Θεσσαλονίκη θέλει όμως να γίνει οπωσδήποτε η στάση 
του ΜΕΤΡΟ στη Βενιζέλου.

 Μα θα γίνει ! Κανένας δεν είναι εναντίον της στάσης και του ΜΕΤΡΟ! Στην πλατεία Συντριβανιού είχε βρεθεί μια τεράστια βυζαντινή βασιλική και έγινε τσιμέντο. Τέλειωσε! Εντάξει, καταλαβαίνουμε, δεν μπορούμε  να σταματήσουμε τη σύγχρονη ζωή, αλλά όχι να ξεπατώσουμε ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα της πόλης, χωρίς να υπάρχει επιτακτική ανάγκη.

 Πείτε ότι στο κέντρο της Αθήνας πρέπει να γίνει μια πίστα για ελικόπτερα. Θα σηκώσετε τον Παρθενώνα; Μην γελάτε! Γιατί να μην κάνουμε… πλάκα την Πλάκα και ο Ντόναλντ Τραμπ να έρθει να χτίσει ένα Λας Βέγκας με Πυραμίδες πάνω από τις αρχαιότητες; Κανένας δεν λέει να σταματήσει η σύγχρονη ζωή στη Θεσσαλονίκη. Αυτό που θέλουμε είναι να σωθεί κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Είναι τόσο δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που αποκαλύφθηκε στη Βενιζέλου είναι  μέρος της παγκόσμιας κληρονομιάς;

 Ιωάννα Κλεφτόγιαννη

 https://www.ethnos.gr/politismos/68571_paolo-ontoriko-sto-ethnosgr
-tha-kanete-lego-ti-byzantini-pompiia-poy-anakalypsate
25/10/2020