Yuval Noah Harari: Θα αλλάξει ο κορωνοϊός τη στάση μας απέναντι στον θάνατο;


  Γιουβάλ-Νοά Χαράρι: Θα αλλάξει ο κορωνοϊός 
τη στάση μας απέναντι στον θάνατο; 

Ο ιστορικός Γιουβάλ Νώε Χαράρι εξηγεί πώς η επιστήμη απομυθοποιεί τις δοξασίες των θρησκειών για τον θάνατο. Ο διάσημος Ισραηλινός ιστορικός επισημαίνει πως η ουσιαστική αλλαγή μετά την πανδημία θα είναι η ενίσχυση των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης.


Στη στάση του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι στο θάνατο και στη σχέση πίστης και επιστήμης, ιδίως μετά το τέλος της πανδημίας του νέου κορωνοϊού, αναφέρεται σε άρθρο του στην βρετανική εφημερίδα Guardian, ο διάσημος Ισραηλινός ιστορικός Γιουβάλ-Νοά Χαράρι.

Ο κ. Χαράρι υποστηρίζει ότι οι επί αιώνες καθιερωμένες προσεγγίσεις απέναντι στο μυστήριο του θανάτου, αλλά και η ραγδαία εξέλιξη της επιστήμης στο σύγχρονο κόσμο δεν αναμένεται να διαμορφώσουν μια νέα πραγματικότητα μεσοπρόθεσμα, ωστόσο εκτιμά ότι θα αλλάξει άρδην ο τρόπος με τον οποίον οι κυβερνήσεις θα επιλέξουν να ενισχύσουν τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης.

«Ο σύγχρονος κόσμος έχει διαμορφωθεί γύρω από την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να νικήσουν τον θάνατο. Αυτή ήταν μια επαναστατική νέα στάση. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, οι άνθρωποι είχαν υποταχθεί στον θάνατο. Μέχρι την αρχή της σύγχρονης εποχής, οι περισσότερες θρησκείες και ιδεολογίες θεωρούσαν το θάνατο όχι μόνο ως την αναπόφευκτη μοίρα μας, αλλά και ως την κύρια πηγή νοήματος για τη ζωή. Τα πιο σημαντικά γεγονότα της ανθρώπινης ύπαρξης συνέβησαν μετά την τελευταία μας εκπνοή. Μόνο τότε θα μαθαίναμε τα αληθινά μυστικά της ύπαρξης. Μόνο τότε θα κερδίζαμε αιώνια σωτηρία ή αιώνια καταδίκη. Σε έναν κόσμο χωρίς θάνατο - και επομένως χωρίς παράδεισο, κόλαση ή μετενσάρκωση - θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ και ο Ινδουισμός δεν θα είχαν νόημα. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, τα καλύτερα ανθρώπινα μυαλά ήταν απασχολημένα στο να δίνουν νόημα στο θάνατο, δεν προσπαθούσαν να τον νικήσουν» αναφέρει ο κ. Χαράρι.

Σύμφωνα με τον ίδιον, το Έπος του Γκιλγκαμές, ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης, η Βίβλος, το Κοράνι, οι Βέδες, και αμέτρητα άλλα ιερά βιβλία και ιστορίες εξήγησαν υπομονετικά στους ανθρώπους ότι πεθαίνουμε επειδή το αποφάσισε ο Θεός, ή ο Κόσμος ή η Μητέρα Φύση , και καλύτερα να αποδεχθούμε αυτό το πεπρωμένο με ταπεινότητα. Ίσως κάποια μέρα ο Θεός να καταργήσει τον θάνατο μέσω μιας μεγάλης μεταφυσικής προσέγγισης όπως η Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Όπως αναφέρει στο άρθρο του στη βρετανική εφημερίδα, στη συνέχεια ήρθε η επιστημονική επανάσταση. «Για τους επιστήμονες, ο θάνατος δεν είναι θεϊκό διάταγμα - είναι απλώς ένα τεχνικό πρόβλημα. Οι άνθρωποι πεθαίνουν όχι επειδή το είπε ο Θεός, αλλά λόγω κάποιου τεχνικού σφάλματος. Η καρδιά σταματά να αντλεί αίμα. Ο καρκίνος έχει καταστρέψει κάποιο όργανο. Οι ιοί πολλαπλασιάζονται στους πνεύμονες. Και τι είναι υπεύθυνο για όλα αυτά τα τεχνικά προβλήματα; Άλλα τεχνικά προβλήματα. Η καρδιά σταματά να αντλεί αίμα επειδή δεν φτάνει αρκετό οξυγόνο στον καρδιακό μυ. Τα καρκινικά κύτταρα εξαπλώνονται στο ήπαρ λόγω πιθανής γενετικής μετάλλαξης. Οι ιοί εγκαταστάθηκαν στους πνεύμονές μου επειδή κάποιος φτερνίστηκε στο λεωφορείο. Δεν υπάρχει τίποτε το μεταφυσικό σε όλο αυτό».

Όπως εξηγεί ο διάσημος Ισραηλινός ιστορικός, στον αγώνα τους για παράταση της ζωής, οι άνθρωποι ήταν εξαιρετικά επιτυχημένοι. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, το μέσο προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε από κάτω των 40 ετών στα 72 έτη σε ολόκληρο τον κόσμο και σε περισσότερα από 80 έτη σε ορισμένες ανεπτυγμένες χώρες. Ειδικότερα, τα παιδιά κατάφεραν να ξεφύγουν από τα νύχια του θανάτου. Μέχρι τον 20ο αιώνα, τουλάχιστον το ένα τρίτο των παιδιών δεν έφτασε ποτέ στην ενηλικίωση. Οι νέοι υπέκυπταν συνήθως σε παιδικές ασθένειες όπως η δυσεντερία, η ιλαρά και η ευλογιά. Στην Αγγλία του 17ου αιώνα, περίπου 150 στα 1.000 νεογέννητα πέθαναν κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους τους, και μόνο περίπου 700 κατάφεραν να φτάσουν στην ηλικία των 15 ετών. Σήμερα, μόνο πέντε στα 1.000 μωρά στην Αγγλία πεθαίνουν κατά το πρώτο έτος τους και 993 γιορτάζουν 15α γενέθλιά τους. Σε ολόκληρο τον κόσμο, η παιδική θνησιμότητα είναι κάτω από 5%.

«Οι άνθρωποι ήμασταν τόσο επιτυχημένοι στην προσπάθειά μας να διαφυλάξουμε και να παρατείνουμε τη ζωή που η κοσμοθεωρία μας άλλαξε βαθιά. Ενώ οι παραδοσιακές θρησκείες θεώρησαν τη μετά θάνατον ζωή ως την κύρια πηγή νοήματος, από τον 18ο αιώνα οι ιδεολογίες όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και ο φεμινισμός έχαναν όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον τους για τη μεταθανάτια ζωή. Τι ακριβώς συμβαίνει σε έναν κομμουνιστή αφού πεθάνει; Τι συμβαίνει σε έναν καπιταλιστή; Τι συμβαίνει σε μια φεμινίστρια; Είναι άσκοπο να αναζητήσετε την απάντηση στα γραπτά των Καρλ Μαρξ, του Άνταμ Σμιθ ή της Σιμόν ντε Μποβουάρ. Η μόνη σύγχρονη ιδεολογία που εξακολουθεί να απονέμει στον θάνατο κεντρικό ρόλο είναι ο εθνικισμός. Στις πιο ποιητικές και απελπισμένες στιγμές του, ο εθνικισμός υπόσχεται ότι όποιος πεθάνει για το έθνος θα ζήσει για πάντα στη συλλογική του μνήμη. Ωστόσο, αυτή η υπόσχεση είναι τόσο ασαφής που ακόμη και οι περισσότεροι εθνικιστές δεν ξέρουν πραγματικά τι να κάνουν. Πώς «ζεί» κάποιος στη μνήμη; Εάν είστε νεκροί, πώς ξέρετε εάν οι άνθρωποι σας θυμούνται ή όχι; Ο Γούντι Άλεν ρωτήθηκε κάποτε αν ήλπιζε να ζήσει για πάντα στη μνήμη των θεατών. Ο Άλεν απάντησε: «Θα προτιμούσα να ζήσω στο διαμέρισμά μου». Ακόμη και πολλές παραδοσιακές θρησκείες έχουν αλλάξει στάση. Αντί να υπόσχονται τον παράδεισο στη μετά θάνατον ζωή, έχουν αρχίσει να δίνουν πολύ μεγαλύτερη έμφαση στο τι μπορούν να κάνουν για τους ανθρώπους σε αυτήν τη ζωή».

Ο κ. Χαράρι καταπιάνεται στη συνέχεια με το ερώτημα εάν και κατά πόσον η σημερινή πανδημία θα αλλάξει την ανθρώπινη στάση μας απέναντι στο θάνατο; Η απάντησή του είναι ότι πιθανώς δεν θα αλλάξει τίποτε. «Όταν ξέσπασε μια επιδημία στη μεσαιωνική Ευρώπη, οι άνθρωποι φυσικά φοβόντουσαν για τη ζωή τους και καταρρακώθηκαν από το θάνατο των αγαπημένων τους, αλλά η κύρια πολιτιστική αντίδραση ήταν η παραίτηση [...] Οι άνθρωποι είπαν στον εαυτό τους ότι ήταν θέλημα του Θεού - ή ίσως θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας. «Ο Θεός ξέρει καλύτερα. Εμείς οι κακοί άνθρωποι το αξίζουμε. Και θα δείτε, όλα θα αποδειχθούν καλύτερα στο τέλος. Μην ανησυχείτε, οι καλοί άνθρωποι θα πάρουν την ανταμοιβή τους στον ουρανό. Και μην χάνετε χρόνο ψάχνοντας ένα φάρμακο. Αυτή η ασθένεια εστάλη από τον Θεό για να μας τιμωρήσει. Εκείνοι που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι μπορούν να ξεπεράσουν αυτήν την επιδημία με τη δική τους εφευρετικότητα προσθέτουν απλώς την αμαρτία της ματαιοδοξίας τους στα άλλα εγκλήματά τους. Ποιοι είμαστε να αποτρέψουμε τα σχέδια του Θεού; "

Ωστόσο σύμφωνα με τον ίδιον τον κ. Χαράρι, η σημερινή στάση των περισσότερων ανθρώπων είναι εκ διαμέτρου αντίθετη. «Κάθε φορά που κάποια καταστροφή σκοτώνει πολλούς ανθρώπους - τροχαίο ατύχημα, πυρκαγιά, ακόμη και τυφώνας - τείνουμε να το θεωρούμε ως μια ανθρώπινη αποτυχία παρά θεϊκή τιμωρία ή αναπόφευκτη φυσική καταστροφή. Εάν η εταιρεία σιδηροδρόμων δεν αύξησε τον προϋπολογισμό ασφαλείας της, εάν ο δήμος είχε υιοθετήσει καλύτερους κανονισμούς για την περίπτωση πυρκαγιάς και εάν η κυβέρνηση είχε στείλει βοήθεια πιο γρήγορα - αυτοί οι άνθρωποι θα μπορούσαν να σωθούν. Τον 21ο αιώνα, ο μαζικός θάνατος έγινε αυτόματα λόγος για προσφυγή στο Δικαστήριο για χρηματική ικανοποίηση και για την εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας».

Σύμφωνα με τον ίδιον, αυτή είναι η στάση μας απέναντι στις πανδημίες. «Ενώ ορισμένοι ιεροκήρυκες περιέγραψαν το AIDS ως τιμωρία του Θεού για τους ομοφυλόφιλους, η σύγχρονη κοινωνία υποχώρησε από τέτοιες απόψεις, και πλέον βλέπουμε την εξάπλωση του AIDS, του Έμπολα και άλλων πρόσφατων επιδημιών ως οργανωτικές αποτυχίες. Υποθέτουμε ότι η ανθρωπότητα διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και τα εργαλεία για να περιορίσει αυτές τις πανδημίες, και αν μια μολυσματική ασθένεια ξεπεράσει τα όρια, οφείλεται στην ανθρώπινη ανικανότητα παρά σε θεία τιμωρία. Ο Covid-19 δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα. Η κρίση έχει τελειώσει, αλλά το παιχνίδι κατηγοριών έχει ήδη ξεκινήσει. Διάφορες χώρες κατηγορούν η μία την άλλη. Οι αντίπαλοι πολιτικοί ρίχνουν την ευθύνη ο ένας στον άλλον σαν απασφαλισμένη χειροβομβίδα».

Ωστόσο όπως υπογραμμίζει ο κ. Χαράρι, παράλληλα με την οργή, υπάρχει επίσης τεράστια ελπίδα. «Οι ήρωές μας δεν είναι οι ιερείς που θάβουν τους νεκρούς και δικαιολογούν την καταστροφή - οι ήρωές μας είναι οι γιατροί που σώζουν ζωές. Και οι σούπερ ήρωές μας είναι εκείνοι οι επιστήμονες στα εργαστήρια. Ακριβώς όπως οι θεατές στον κινηματογράφο γνωρίζουν ότι ο Spiderman και η Wonder Woman θα νικήσουν τελικά τους κακούς και θα σώσουν τον κόσμο, έτσι είμαστε σίγουροι ότι μέσα σε λίγους μήνες, ίσως ένα χρόνο, οι άνθρωποι στα εργαστήρια θα βρουν αποτελεσματικές θεραπείες για τον Covid-19 ακόμη και ένα εμβόλιο. Τότε θα δείξουμε σε αυτόν τον άσχημο κορωνοϊό ποιος είναι ο κυρίαρχος οργανισμός σε αυτόν τον πλανήτη. Η ερώτηση στα χείλη όλων από τον Λευκό Οίκο, και την Wall Street μέχρι τα μπαλκόνια της Ιταλίας είναι: «Πότε θα είναι έτοιμο το εμβόλιο;» Πότε. Όχι εάν. Όταν το εμβόλιο θα είναι όντως έτοιμο και η πανδημία έχει τελειώσει, ποια θα είναι η κύρια στάση της ανθρωπότητας; Κατά πάσα πιθανότητα, θα πρέπει να επενδύσουμε ακόμη περισσότερες προσπάθειες για την προστασία των ανθρώπινων ζωών. Πρέπει να έχουμε περισσότερα νοσοκομεία, περισσότερους γιατρούς, περισσότερες νοσοκόμες. Πρέπει να αποθηκεύσουμε περισσότερους αναπνευστήρες, περισσότερα προστατευτικά εργαλεία, περισσότερα κιτ δοκιμών. Πρέπει να επενδύσουμε περισσότερα χρήματα για την έρευνα άγνωστων παθογόνων και την ανάπτυξη νέων θεραπειών. Δεν πρέπει να μας πιάσει ξανά εξαπίνης ένας ιός».

Σύμφωνα με τον διάσημο ιστορικό, η κρίση δεν έχει τελειώσει, αλλά το παιχνίδι των κατηγοριών έχει ήδη ξεκινήσει. Οι πολιτικοί ρίχνουν την ευθύνη ο ένας στον άλλον. Κάποιοι από αυτούς μπορεί να υποστηρίξουν ότι αυτό είναι λάθος μάθημα και ότι η κρίση πρέπει να μας διδάξει ταπεινότητα. Δεν πρέπει να είμαστε τόσο σίγουροι για την ικανότητά μας να υποτάξουμε τις δυνάμεις της φύσης. Πολλοί από αυτούς μοιάζουν να προέρχονται από τον Μεσαίωνα. Κηρύττουν ταπεινότητα ενώ είναι 100% σίγουροι ότι γνωρίζουν όλες τις σωστές απαντήσεις. Ορισμένοι φανατικοί δεν μπορούν να βοηθήσουν ούτε τον εαυτό τους - ένας πάστορας που ηγείται μιας εβδομαδιαίας ανάγνωσης της Βίβλου για το υπουργικό συμβούλιο του Ντόναλντ Τραμπ ισχυρίστηκε ότι αυτή η επιδημία είναι επίσης θεϊκή τιμωρία για την ομοφυλοφιλία. Αλλά ακόμη και οι περισσότεροι υποστηρικτές της παράδοσης, σήμερα εμπιστεύονται την επιστήμη και όχι τις γραφές.

«Η καθολική εκκλησία δίνει εντολή στους πιστούς να μείνουν μακριά από τις εκκλησίες. Το Ισραήλ έκλεισε τις συναγωγές του. Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν αποθαρρύνει τους ανθρώπους να επισκεφθούν τζαμιά. Οι ναοί και οι αιρέσεις όλων των θρησκειών έχουν αναστείλει τις δημόσιες τελετές. Και όλα αυτά επειδή οι επιστήμονες έχουν κάνει υπολογισμούς και συνέστησαν να κλείσουν αυτά τα ιερά μέρη. Φυσικά, όποιος προειδοποιεί για την ανθρώπινη ύβρι δεν σημαίνει ότι μοιάζει με μεσαιωνική καρικατούρα.

Ακόμα και οι επιστήμονες θα συμφωνούσαν ότι πρέπει να είμαστε ρεαλιστές στις προσδοκίες μας και ότι δεν πρέπει να αναπτύξουμε τυφλή πίστη στη δύναμη των γιατρών να μας προστατεύουν από όλες τις καταστροφές της ζωής. Ενώ η ανθρωπότητα στο σύνολό της γίνεται όλο και πιο ισχυρή, οι μεμονωμένοι άνθρωποι πρέπει ακόμη να αντιμετωπίσουν την ευθραυστότητά τους. Ίσως σε έναν ή δύο αιώνες η επιστήμη θα επεκτείνει την ανθρώπινη ζωή επ 'αόριστον, αλλά όχι ακόμα. Με την πιθανή εξαίρεση μιας χούφτας δισεκατομμυρίων μωρών, όλοι μας θα πεθάνουμε μια μέρα και όλοι μας θα χάσουμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Πρέπει να ανταποκριθούμε στην προσωρινή φύση της ύπαρξής μας.

 Για αιώνες, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τη θρησκεία ως μηχανισμό άμυνας, πιστεύοντας ότι θα υπήρχε για πάντα μια μεταθανάτια ζωή. Τώρα, οι άνθρωποι μερικές φορές μεταβαίνουν στην επιστήμη ως εναλλακτικού αμυντικού μηχανισμού, πιστεύοντας ότι οι γιατροί θα τους σώζουν για πάντα και ότι θα ζουν για πάντα στο διαμέρισμά τους. Χρειαζόμαστε μια ισορροπημένη προσέγγιση. Πρέπει να εμπιστευόμαστε την επιστήμη για να αντιμετωπίσουμε τις επιδημίες, αλλά πρέπει ακόμα να επωμιστούμε το βάρος της αντιμετώπισης της θνησιμότητάς μας και της και παροδικότητας της ύπαρξής μας. Η παρούσα κρίση μπορεί πράγματι να κάνει πολλά άτομα πιο ενήμερα για τη μόνιμη φύση της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων επιτευγμάτων. Ωστόσο, ο σύγχρονος πολιτισμός μας στο σύνολό του πιθανότατα θα πάει στην αντίθετη κατεύθυνση. Απέναντι στην ευθραυστότητά του, θα αντιδρά δημιουργώντας ισχυρότερες άμυνες. Όταν τελειώσει η παρούσα κρίση, δεν περιμένω να δούμε σημαντική αύξηση στους προϋπολογισμούς των τμημάτων φιλοσοφίας. Αλλά στοιχηματίζω ότι θα δούμε μια τεράστια αύξηση στους προϋπολογισμούς των ιατρικών σχολών και των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης.

Και ίσως αυτό είναι το καλύτερο που μπορούμε να περιμένουμε από τον άνθρωπο. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις δεν είναι πολύ καλές στη φιλοσοφία. Δεν είναι ο τομέας τους. Οι κυβερνήσεις πρέπει πραγματικά να επικεντρωθούν στη δημιουργία καλύτερων συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης. Εναπόκειται στα άτομα να κάνουν καλύτερη φιλοσοφία. Οι γιατροί δεν μπορούν να λύσουν το αίνιγμα της ύπαρξης για εμάς. Αλλά μπορούν να μας αγοράσουν λίγο περισσότερο χρόνο για να το αντιμετωπίσουμε. Αυτό που κάνουμε με αυτόν τον χρόνο εξαρτάται από εμάς».


21/04/2020