101 χρόνια από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
(1) Οι σπαρακτικές επιστολές των μελοθανάτων του Πόντου
λίγο πριν εκτελεστούν ...
(2) Με αφορμή την επέτειο της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού.
λίγο πριν εκτελεστούν ...
(2) Με αφορμή την επέτειο της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού.
Yπάρχει μια κυριολεκτικά κατασκευασμένη εικόνα του παρελθόντος, όπου προσλαμβάνονται θετικά ακόμα και οι Νεότουρκοι, ήτοι ένα εθνικιστικό, πρωτοφασιστικό κίνημα ακραίων μιλιταριστών.
101 χρόνια από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.
101 χρόνια από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου σήμερα 19 Μαϊου. Η σφαγή των Ελλήνων του Πόντου κατά την οποία θανατώθηκαν 289.698 άνθρωποι (ενώ για κάποιους μελετητές ξεπερνούν τις 350.000) ήταν αποτέλεσμα του σχεδίου εκτουρκισμού της ευρύτερης περιοχής του Πόντου και στόχος δεν ήταν μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι Αρμένιοι....
Από την έκρηξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914) ως τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922), οι Νεότουρκοι με τα σκληρά μέτρα που έλαβαν εναντίον των Ελλήνων του Πόντου με τη μέθοδο των εξοριών, βιασμών, σφαγών, εξανδραποδισμών και απαγχονισμών (κατά τον Πανάρετο Τοπαλίδη) εξόντωσαν:
α. κατά την περίοδο 1914-1918 εξοντώθηκαν 170.576 Ποντίους
β. κατά την περίοδο 1918-1922 εξοντώθηκαν 119.122, συνολικά 289.698 Ποντίους
ποσοστό δηλαδή 41,56% σε σύνολο 697.000 Ελλήνων κατοίκων, ενώ κατά τον Γ. Βαλαβάνη οι απώλειες των Ποντίων σύμφωνα με τη Μαύρη Βίβλο του Κεντρικού Συμβουλίου των Ποντίων στην Αθήνα ανέρχονται σε 303.238 ως το 1922, και 353.000 ως το Μάρτιο του 1924, ποσοστό που ξεπερνά το 50% του ολικού πληθυσμού των Ελλήνων του Πόντου.
«Πανταχόθεν του Πόντου αγγέλονται σφαγαί.. εις Κερασούντα.. εις Τραπεζούντα και αλλού. Εάν κατάστασις συνεχιστεί, Ελληνισμός Πόντου εξαφανισθήσεται, πριν η διπλωματία προλάβει ασχοληθεί περί αυτού». Με αυτό το απελπισμένο τηλεγράφημα τον Ιούλιο του 1920, η Επιτροπεία Ποντίων ενημέρωνε με σπαρακτικό τρόπο τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τα γεγονότα που αποτέλεσαν την αρχή του τέλους του Ποντιακού Ελληνισμού....
Μηχανή του χρόνου Ε6 - Η γενοκτονία των Ποντίων
Το 1915 ήταν μια χρονιά ορόσημο για τον ποντιακό ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Τη χρονιά εκείνη, και ενώ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν εμπλακεί στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Τούρκοι εκπόνησαν ένα σχέδιο εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Τον Ιούνιο πραγματοποιήθηκε η εξορία και στη συνέχεια η σφαγή των Αρμενίων, ενώ αρχίζουν οι πρώτες βιαιοπραγίες εναντίον του ποντιακού στοιχείου. Τον Δεκέμβριο του 1916 εκπονήθηκε από τους Τούρκους στρατηγούς Εμβέρ και Ταλαάτ σχέδιο εξόντωσης του άμαχου ελληνικού πληθυσμού του Πόντου που προέβλεπε «Άμεση εξόντωση μόνον των ανδρών των πόλεων από 16 έως 60 ετών και γενική εξορία όλων των ανδρών και γυναικόπαιδων των χωριών στα ενδότερα της Ανατολής με πρόγραμμα σφαγής και εξόντωσης».
Το πρόγραμμα ξεκίνησε 15 ημέρες αργότερα και εφαρμόστηκε κυρίως στις περιοχές της Σαμψούντας και της Πάφρας. Η περιοχή της Τραπεζούντας είχε γλιτώσει από τη μανία των Τούρκων διότι είχε καταληφθεί τον Απρίλιο του 1916 από τον ρωσικό στρατό. Όταν όμως οι Ρώσοι εγκατέλειψαν την πόλη τον Φεβρουάριο του 1918, τότε ο μισός περίπου πληθυσμός της περιοχής εγκατέλειψε τις εστίες του και ακολούθησε τον ρωσικό στρατό κατά την υποχώρησή του. Οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Καυκάσου και των παραλίων της Γεωργίας.
Οι εκκλήσεις τους για να συμπεριληφθούν στο ελληνικό κράτος δεν εισακούστηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος θεωρούσε ότι ο Πόντος ήταν πολύ απομακρυσμένος από τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η υπεράσπισή του από τις τουρκικές επιδρομές. Σε αντάλλαγμα πρότεινε να προχωρήσουν οι Πόντιοι στη δημιουργία μιας ομοσπονδίας με τους Αρμένιους, και πράγματι ο αρχιεπίσκοπος Τραπεζούντας Χρύσανθος Φιλιππίδης και ο πρόεδρος των Αρμενίων Αλέξανδρος Χατισιάν υπέγραψαν τον Ιανουάριο του 1920 συμφωνία για τη δημιουργία ποντοαρμενικού κράτους. Όμως τον Νοέμβριο του 1920 ο αρμενικός στρατός ηττήθηκε στο Ερζερούμ από τις δυνάμεις του Κεμάλ με αποτέλεσμα να συνθηκολογήσουν οι Αρμένιοι και να μείνουν οι Πόντιοι μόνοι τους. Έκτοτε και μέχρι τον Αύγουστο του 1922 ο Κεμάλ, έχοντας εκκαθαρίσει τα δευτερεύοντα μέτωπα στη Μικρά Ασία, προχώρησε ανενόχλητος στη σταδιακή εξόντωση του ποντιακού ελληνισμού. Οι πόλεις και τα χωριά κάηκαν, οι χωρικοί σφάχτηκαν, ατιμάστηκαν, εξορίστηκαν ή έφευγαν ομαδικά στα δάση και στα βουνά. Όσοι άνδρες συλλαμβάνονταν προωθούνταν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Υπολογίζεται ότι στο διάστημα 1914-1922 εξοντώθηκαν περίπου 200.000 Πόντιοι.
Οι Τούρκοι εκτόπιζαν και εξόριζαν τους Έλληνες μέσα στην βαρύτερη κακοκαιρία, χωρίς να τους επιτρέπουν να παραλάβουν ούτε τρόφιμα ούτε στρώματα. Τα κυβερνητικά όργανα που συνόδευαν τους εκτοπιζόμενους δεν επέτρεπαν στα θύματά τους να σταθμεύουν σε κατοικημένα μέρη, αλλά μόνο σε μέρη έρημα και εκτεθειμένα στις χειμερινές συνθήκες. Ο σκοπός ήταν διπλός: πρώτα να μην μπορούν να στεγασθούν και έπειτα να μην μπορούν να αγοράσουν τρόφιμα. Δεν επέτρεπαν για κανένα λόγο να δώσουν βοήθεια στους γέρους γονείς ή στα ανήλικα παιδιά και στους αρρώστους, οι οποίοι εγκαταλείπονταν στα φαράγγια και στα δάση και πέθαιναν από την πείνα ή αποτελειώνονταν από την λόγχη των Τούρκων.
Σε διάφορα μέρη της χώρας ιδρύθηκαν λουτρώνες δήθεν για στρατιωτικούς λόγους. Τα κυβερνητικά και αστυνομικά όργανα που οδηγούσαν τους μετατοπιζόμενους εξανάγκαζαν τους δυστυχείς για λόγους δήθεν υγιεινής να λουστούν. Έβαζαν κατά εκατοντάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά στα λουτρά, γυμνούς, με θερμοκρασία 40 βαθμών. Τα ενδύματα των δυστυχών λεηλατούνταν. Όταν έβγαιναν από το λουτρό, τους εξανάγκαζαν να παρατάσσονται στο χιόνι και με θερμοκρασία κάτω του μηδενός και να περιμένουν επίσκεψη του αστυνόμου για καταμέτρηση, ο οποίος ποτέ δεν ερχόταν πριν από μία ώρα. Έπειτα άλλη μία ώρα περίμεναν τον γιατρό για ιατρική επιθεώρηση.
Εκδηλώσεις μνήμης εν μέσω πανδημίας
- Φωταγώγηση δημοσίων κτιρίων, σημαιοστολισμοί
- Φωταγώγηση δημοσίων κτιρίων, σημαιοστολισμοί
Η Βουλή των Ελλήνων, στις 24 Φεβρουαρίου 1994, αναγνώρισε επίσημα τη γενοκτονία των Ποντίων από το τουρκικό κράτος και ψήφισε ομόφωνα τον ορισμό της 19ης Μαΐου ως Ημέρας Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου με τον νόμο 2193/1994.
Λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού οι εκδηλώσεις μνήμης που θα πραγματοποιηθούν με διαφορετικό τρόπο και σύμφωνα με εγκύκλιο προς τους δήμους και τις Περιφέρειες της χώρας που εξέδωσε το υπουργείο Εσωτερικών.
Οι εκδηλώσεις περιλαμβάνουν γενικό σημαιοστολισμό, φωταγώγηση των δημοσίων κτιρίων και των δημοτικών και περιφερειακών καταστημάτων, τέλεση δοξολογιών, ομιλιών και καταθέσεις στεφάνων στις έδρες των Περιφερειών και των Περιφερειακών Ενοτήτων.
Λόγω των εκτάκτων μέτρων που έχουν ληφθεί για τον περιορισμό του covid-19, οι εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθούν σύμφωνα με τις ισχύουσες υγειονομικές διατάξεις και οι καταθέσεις στεφάνων θα γίνουν με την παρουσία περιορισμένου αριθμού ατόμων.
«Ο ελάχιστος φόρος τιμής που μπορεί να αποδοθεί στους 353.000 σφαγιασθέντες Ποντίους είναι να διατηρήσουμε ζωντανή την μνήμη τους. Να διατηρήσουμε ζωντανά τα ήθη και τα έθιμά τους, τη μοναδική κουλτούρα τους. Και φυσικά να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε, ανεξαρτήτως κομματικών πεποιθήσεων, για τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ποντίων, αφού μόνο μέσα από την αποδοχή της ιστορικής αλήθειας μπορεί να υπάρξει ειλικρινής συνεργασία ανάμεσα στους λαούς. Η γνώση της ιστορίας δεν αποτελεί μόνο χρέος προς όλους εκείνους που θυσιάστηκαν, αλλά και ισχυρό θεμέλιο για την οικοδόμηση ενός πιο σταθερού και ειρηνικού μέλλοντος» ανέφερε σε ανακοίνωσή του ο υπουργός Εσωτερικών Τάκης Θεοδωρικάκος.
Συμβολικό μήνυμα για την Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου θα προβληθεί το βράδυ στην πρόσοψη του Μεγάρου της Βουλής. Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση η Βουλή των Ελλήνων τιμά την Ημέρα Μνήμης και δηλώνει «το διαρκές αίτημα της ιστορικής αποκατάστασης» για την εξόντωση των Ελλήνων του Μικρασιατικού Πόντου.
Φωταγώγηση κτιρίων στη Θεσσαλονίκη
Ακολουθώντας πιστά τις οδηγίες της πολιτείας και τα περιοριστικά μέτρα που ισχύουν λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, δήμοι της Θεσσαλονίκης, θα τιμήσουν φέτος, με ανάρτηση πανό και φωταγώγηση κτιρίων, τα θύματα της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού.
Πιο συγκεκριμένα, ο δήμος Θεσσαλονίκης θα τελέσει επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη των θυμάτων της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού, στο Μνημείο Γενοκτονίας των Ποντίων στην πλατεία Αγίας Σοφίας, στις 10 το πρωί, ενώ θα ακολουθήσει κατάθεση στεφάνων. Σημειώνεται πως ο κεντρικός δήμος στο τελετουργικό θα ακολουθήσει τα μέτρα που ισχύουν λόγω πανδημίας του Covid-19 και για το λόγο αυτό η παρουσία των επισήμων θα είναι περιορισμένη. Παράλληλα, θα υπάρχει στην πρόσοψη του δημαρχιακού μεγάρου πανό στη μνήμη των 353.000 θυμάτων Ελλήνων του Πόντου.
Στο μεταξύ και ο δήμος Κορδελιού - Ευόσμου αποφάσισε για πρώτη φορά να φωταγωγηθούν φέτος με κόκκινο και μαύρο χρώμα η πρόσοψη του δημαρχιακού μεγάρου στην πλατεία Ευόσμου και το μνημείο της Γενοκτονίας των Ποντίων, στο πάρκο «Ελευθερίου Βενιζέλου».
Σύμφωνα με ανακοίνωση του δήμου, το κόκκινο συμβολίζει το κόκκινο ποτάμι από το αίμα των αθώων θυμάτων της Γενοκτονίας και το μαύρο συμβολίζει το διαχρονικό πένθος.
Το Χρονικό της Γενοκτονίας
1908: Κίνημα των Νεότουρκων στην οθωμανική Θεσσαλονίκη. Οι εθνικιστές ηγέτες (Κεμάλ - Ενβέρ – Ταλάτ) υποσκελίζουν το σουλτάνο Αμπτούλ Χαμίτ και αναλαμβάνουν τον πολιτικό έλεγχο της αυτοκρατορίας.
1910. Αυταρχικά, κατασταλτικά μέτρα κατά των χριστιανικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας.
1911: Σε συνέδριο του «Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος» των Νεότουρκων κυριαρχεί το σύνθημα: «Η Τουρκία στους Τούρκους».
1913 : Οργανώνεται από τους Νεότουρκους το «Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών» και ιδρύεται η μυστική υπηρεσία (Teskilat i-mahsusa)
1914. Έναρξη του Α’ ΠΠ. Οι πρώτες μαζικές διώξεις κατά Ελλήνων στην Ανατολική Θράκη. Πογκρόμ στη Δυτική Μικρά Ασία και η σφαγή της Φώκαιας. Ρωσοτουρκικός Πόλεμος. Έξαρση του τουρκικού εθνικισμού, συσπείρωση του μουσουλμανικού στοιχείου.
1915 : Καλούνται στην Κωνσταντινούπολη και εξοντώνονται οι πρόκριτοι των Αρμενίων. Η Γενοκτονία των Αρμενίων ολοκληρώνεται σε λίγους μήνες.
1916 - 1917 : Πορείες «θανάτου» στο εσωτερικό της Ανατολίας από τον οθωμανικό δυτικό Πόντο (Σαμψούντα, Μπάφρα, κ.α) και απώλειες χιλιάδων χριστιανών - αντρών, γυναικών και παιδιών - από τις κακουχίες, το κρύο και την πείνα. Τάγματα καταναγκαστικής εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού). Ο ανατολικός Πόντος υπό ρωσική κυριαρχία. Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία και λήξη ρωσοτουρκικού πολέμου.
1918 : Λήξη Α’ ΠΠ. Η ηγεσία των Νεότουρκων παραδίδεται στους συμμάχους της Αντάντ. Αποχώρηση Ρώσων από τον ανατολικό Πόντο και τον Καύκασο.
1919 : Αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη. Αναχώρηση από Κωνσταντινούπολη στις 15 Μαΐου και άφιξη στις 19 Μαΐου του Μουσταφά Κεμάλ Πασά στη Σαμψούντα, με αποστολή την «ειρήνευση» από τη δράση ομάδων ατάκτων. Αυτονόμηση του από την Υψηλή Πύλη και συνάντηση του στη Χάμσα, στις 29 Μαΐου, με τον Τοπάλ Οσμάν.
1920: Συνθήκη των Σεβρών. Ανατολική Θράκη και Σαντζάκι της Σμύρνης υπό όρους, σε ελληνικό έλεγχο, ο Πόντος εξαιρείται των ρυθμίσεων.
1920-1922 : Από την περιοχή της Βιθυνίας ξεκινούν σε όλο τον Πόντο σφαγές, λεηλασίες, καταστροφή χριστιανικών χωριών από παρακρατικές νεοτουρκικές ομάδες. Δεκάδες χιλιάδες Πόντιοι και Αρμένιοι φεύγουν να σωθούν προς τη Σοβιετική Αρμενία και προς τους υπό γαλλικό έλεγχο Συρία και Λίβανο.
1922 : Μικρασιατική καταστροφή. Ο ελληνικός στρατός ηττάται στον Σαγγάριο, φλέγεται η Σμύρνη.
1923 : Συνθήκη της Λωζάννης. Ανταλλαγή πληθυσμών, προσφυγιά.
Πηγή: pontos-news.gr, mixanitouxronou, ΑΠΕ-ΜΠΕ
Διαβάστε επίσης:
19 Μαΐου 2020
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1.
Οι σπαρακτικές επιστολές των μελοθανάτων του Πόντου
λίγο πριν εκτελεστούν ...
Οι σπαρακτικές επιστολές των μελοθανάτων του Πόντου
λίγο πριν εκτελεστούν ...
Tου Γιώργου Σαρρή
Η τραγωδία μέσα από τα γερμανικά και τα αυστριακά έγγραφα
Εκατοντάδες επιφανείς προσωπικότητες του Ποντιακού Ελληνισμού οδηγήθηκαν τέλη καλοκαιριού με αρχές φθινοπώρου του 1921 στην κρεμάλα από το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ, καταδικασμένοι από το κατ’ επίφασιν δικαστήριο που είχε στηθεί στην πόλη της Αμάσειας. Κάποιοι εξ αυτών, όμως, κλεισμένοι μέσα στη φυλακή, έγραψαν λίγο πριν πεθάνουν επιστολές προς τα αγαπημένα τους πρόσωπα, μερικές εκ των οποίων έχουν διασωθεί και αποτυπώνουν ανάγλυφα την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή.
Ο στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης των Νεότουρκων Μουσταφά Κεμάλ φωτογραφημένος το 1918. Μετέπειτα θα λάβει το προσωνύμιο Ατατούρκ.
Ν. Καπετανίδης: «Θαρσείτε και καρτερείτε»
Ο δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Εποχή» της Τραπεζούντας, Νικόλαος Καπετανίδης, έστελνε μέχρι την τελευταία στιγμή γράμματα στο σπίτι του, παρηγορώντας τους δικούς του ανθρώπους. Οπως έγραφε, «θα μάθετε από τους ολίγους που θα περισωθούν, ότι μήτε το θάρρος μήτε η ψυχραιμία μ’ εγκατέλειψαν ως την τελευταία μου στιγμή… Εντούτοις η ψυχή μου βαρύτατα πενθεί διότι σας αφήνω για πάντα… Τέτοιος θάνατος σαν τον δικό μου είναι ωραίος, δοξασμένος… Γι’ αυτό μη λυπηθήτε… Εσύ, μανούλα μου, εγκαρτέρησε. Ετίμησα τα στήθια σου και τ’ όνομά σου με τον θάνατό μου… Ο θάνατος είναι τιμή για όλους μας. Θαρσείτε και καρτερείτε, μια φορά κανείς πεθαίνει…». Ο Καπετανίδης υπήρξε συνεπής με τα γραφόμενά του μέχρι την έσχατη ώρα. Οταν ο πρόεδρος του δικαστηρίου τού ανέγνωσε το κατηγορητήριο, ότι επεδίωκε την ανεξαρτησία του Πόντου, εκείνος τον διόρθωσε: «Οχι, κύριε πρόεδρε, εγώ ήθελα την απευθείας ένωση του Πόντου με την Ελλάδα». Απαγχονίστηκε στις 21 Σεπτεμβρίου 1921, σε ηλικία μόλις 32 χρόνων. Η τελευταία του κραυγή πάνω στην αγχόνη ήταν: «Ζήτω η Ελλάς!».
Ο δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας Εποχή, Νίκος Καπετανίδη
Αλ. Ακριτίδης: «Γλυκυτάτη μου, την Τρίτη δεν θα είμαστε εν ζωή»
Ο Αλέξανδρος Ακριτίδης ήταν ένας από τους προύχοντες του Πόντου. Κοινοτικός άρχοντας της Τραπεζούντας, εργοστασιάρχης, ευεργέτης της κοινότητας. Οδηγήθηκε από το κεμαλικό καθεστώς στο ικρίωμα τον Σεπτέμβριο του 1921, ωστόσο την παραμονή του θανάτου του έγραψε στη γυναίκα του: «Γλυκυτάτη μου Κλειώ, σήμερον ετελέσθη εν τη φυλακή λειτουργία και εκοινωνήσαμε όλοι, περί τους 100 από διάφορα μέρη. Εχει αποφασισθεί ο δια κρεμάλας θάνατος. Αύριο θα πηγαίνουν οι 30, μεταξύ αυτών και 5 Τραπεζούντιοι, και θα γίνει ο δι’ αγχόνης θάνατος. Την Τρίτη δεν θα είμαστε εν ζωή, ο Θεός να μας αξιώσει τους ουρανούς και σε σας να δώσει ευλογία και υπομονή και άλλο κακό να μη δοκιμάσετε.
Οταν θα μάθετε το λυπηρό να μην χαλάσετε τον κόσμον, να έχετε υπομονή. Τα παιδία ας παίξουν και ας χορέψουν. Ας σε βλέπω να κανονίσεις όλα όπως ξέρεις εσύ. Ο αγαπητός μου Θεόδωρος ας αναλαμβάνει πατρικά καθήκοντα και να μην αδικήσει κανένα από τα παιδιά. Τον Γιώργο να τελειώσει το Σχολείο και να γίνει καλός πολίτης. Τον Γιάννη ας τον έχει μαζί του στη δουλειά. Από τα μικρά τον Παναγιώτη να στείλεις στο σχολείο, την Βαλεντίνη να την μάθεις ραπτική. Την Φωφώ να μην χωρίζεσαι εν όσω ζεις. Εις τον Στάθιον τας ευχάς μου και την υποχρέωσιν όπως χωρίς αμοιβήν διεκπεραιώσει όλας τας οικογενειακάς μου υποθέσεις, που θα του αναθέσητε. Ο παπά-Συμεών ας με μνημονεύσει εν όσω ζει. Να δώσεις 5 πέντε λίρες στην Φιλόπτωχο, 5 πέντε λίρες στην Μέριμνα, 5 πέντε λίρες στου Λυκαστή στο Σχολείο. Και ας με συγχωρέσουν όλοι οι αδελφοί μου, οι νυφάδες και όλοι οι συγγενείς και φίλοι. Αντίο, βαίνω προς τον Πατέρα και συγχωρήσατέ μου. Ο υμέτερος, Αλ. Γ. Ακριτίδης».
Ο επιχειρηματίας Αλέξανδρος Ακριτίδης
Αντ. Τζινόγλου: «Ο Θεός δε με αξίωσε να γηροκομήσω τους γονείς μας»
Λίγο πριν μαρτυρήσει, ο διευθυντής του Γραφείου Προσφύγων της παραθαλάσσιας Αμισού (Σαμψούντας), Αντώνιος Τζινόγλου, έστειλε γράμμα προς τους οικείους του, με το οποίο τους ζητούσε «να μην κλαύσητε πολύ». Στενοχωριόταν γιατί δεν θα κατάφερνε να γηροκομήσει τους γονείς του, ενώ χαρακτηρίζει την καταδίκη του από το καθεστώς του Μουσταφά Κεμάλ ως «θέλημα Θεού», το οποίο έπρεπε να υπομείνει. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Σεβαστοί μου γονείς, προσφιλής μου σύζυγος, τέκνα μου αγαπητά, λοιποί συγγενείς και φίλοι. Κατεδικάσθην αθώος ων εις θάνατον, ήτο θέλημα Θεού, δια τούτο και εγώ δεν λυπούμαι, και σεις μη λυπηθείτεֹ, έχω πίστιν ότι θα συναντηθούμε εις την άλλην ζωήν.
Σας στέλω τον χαιρετισμό και την αγάπη μουֹ εν όσω ζείτε να με μνημονεύετε. Αντιόπη, ο Θεός δε με αξίωσε να γηροκομήσω τους γονείς μας, το έργον τούτο το αφήνω μόνον εις σε. Δια σε και δια τα τέκνα μας είμαι βέβαιος ότι θα φροντίσει ο καλός Θεός. Να μη λυπηθής και αγανακτήσεις εναντίον του θελήματος του Θεού. Εάν επιζήσετε της καταιγίδας αυτής, να πάτε στους γονείς μας κοντά και να γράφεις δε και στον Φώτιον και τον Χρύσανθον την παράκλησίν μου, όπως λάβουσιν υπό την μέριμναν των την Ιουλίαν και την Χρυσάνθην. Τη βεργέτα και το ωρολόγι μου παρέδωσα εις τον κ. Π. Βαλιούλην. Τα ρούχα μου θα διαμοιρασθούν εδώ. Πήρα την τελευταία σου επιστολήν και είμαι ήσυχος εν τη φυλακή. Εξομολογήθην, εγένετο λειτουργία και εκοινώνησα, θα αποθάνω ήσυχος και ατάραχος. Επιθυμώ να μη κλαύσητε πολύ. Ο Θεός μαζί σας. Σας φιλώ όλους εκ ψυχής, ο ιδικός σας».
Μ. Κωφίδης: «Καμία ελπίδα δεν έχω πλέον. Σας γλυκοφιλώ όλους»
Με την κατηγορία της συμμετοχής σε κίνημα για την ανεξαρτησία του Πόντου εκτελέστηκε ο Ματθαίος Κωφίδης, πρώην εκλεγμένος βουλευτής στην οθωμανική Βουλή από το βιλαέτι της Τραπεζούντας. Είχε προβάλει σιδερένια πυγμή βλέποντας τις γενοκτονικές αγριότητες. Απαίτησε μάλιστα όχι μόνο την παύση των ωμοτήτων αλλά και την επιβολή αυστηρών κυρώσεων στους υπαίτιους. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1921, λίγες ώρες μετά τη δίκη-παρωδία που θα τον οδηγούσε μετά βεβαιότητας στον θάνατο, θα γράψει από το μπουντρούμι των φυλακών Τιμαρχανέ της Αμάσειας στη σύζυγό του: «Φιλτάτη Ουρανία, χθες, ημέρα της Σταυροπροσκυνήσεως, επαρουσιάσθην εις το δικαστήριον Ιστικλάλ, καμία ελπίδα δεν έχω πλέον.
Σήμερον θα δοθή η απόφασις, η οποία βεβαίως θα είναι καταδικαστική, σας αφήνω υγείαν και εις την προστασίαν του Παναγάθου. Περιττά τα πολλά λόγια, θάρρος και εγκαρτέρησις και ελπίς επί Κύριον, δια να ημπορέσης το κατά δύναμιν να σηκώσης το βαρύ φορτίον σου. Σας γλυκοφιλώ όλους, ο Ματθαίος σου. Υ.Γ. Εις τα φίλτατα την ευχήν μου, καλήν πρόοδον και καλήν διαγωγήν, όπως η ψυχή μου και μακρόθεν αγάλλεται. Ο ίδιος». Αξίζει να τονιστεί ότι η εκτέλεση του Ματθαίου Κωφίδη έφτασε στο σημείο να εξοργίσει ακόμη και τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Τραπεζούντας, καθώς ο ίδιος είχε αναπτύξει πολύ καλή συνεργασία και σχέσεις αλληλεγγύης με τους μουσουλμάνους της περιοχής. Μάλιστα οι τελευταίοι, αντιδρώντας, αρνήθηκαν να υποδείξουν και άλλους Ελληνες ως «ύποπτους» στους άνδρες του Μουσταφά Κεμάλ.
Ο βουλευτής Τραπεζούντας την περίοδο 1908 – 1918, Ματθαίος Κωφίδης.
Οι ανελέητοι διωγμοί των Ποντίων
«Εξορία και εξολόθρευση είναι στα τουρκικά η ίδια έννοια» αναφέρει ο πρόξενος του Ράιχ στη Σαμψούντα σε έγγραφό του προς το Βερολίνο.
Η επιχείρηση εθνοκάθαρσης που εφάρμοσε το κίνημα των Νεότουρκων και των εθνικιστών του Μουσταφά Κεμάλ την περίοδο 1914-1923 κατά του Ποντιακού Ελληνισμού (όπως επίσης και κατά των Αρμενίων, των Ασσυρίων και άλλων χριστιανικών πληθυσμών) δύσκολα θα διαπράττονταν εάν δεν υπήρχε η ανοχή της πολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας της τότε Γερμανικής αλλά και της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας.
Εναν χρόνο πριν από τις σφαγές, το Ράιχ είχε φροντίσει να αναδιοργανώσει τον οθωμανικό στρατό, προσφέροντας τεχνογνωσία, οπλισμό, καθώς επίσης και πλήρη οικονομική κάλυψη. Η αλήθεια είναι, ωστόσο, ότι υπήρχαν και ορισμένοι διπλωμάτες των δύο συγκεκριμένων ισχυρών κρατών της Δυτικής Ευρώπης, οι οποίοι είχαν σταλεί στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου και όχι απλώς δεν συμφωνούσαν με την τακτική των εθνοκαθάρσεων, αλλά φρόντιζαν να το γνωστοποιούν στην ηγεσία τους.
«Οποιος δεν δολοφονείται, πεθαίνει από αρρώστιες και πείνα»
Από έγγραφα που έχουν διασωθεί προκύπτει, για παράδειγμα, ότι ο Γερμανός πρόξενος της Αμισού (Σαμψούντας), Kuckhoff, ανέφερε προς το υπουργείο Εξωτερικών του Βερολίνου, στις 16 Ιουλίου 1916, ότι βάσει αξιόπιστων πηγών «ολόκληρος ο ελληνικός πληθυσμός της Σινώπης και της παραλιακής περιοχής της επαρχίας Κασταμονής έχει εξοριστεί. Εξορία και εξολόθρευση είναι στα τουρκικά η ίδια έννοια, γιατί όποιος δε δολοφονείται, πεθαίνει ως επί το πλείστον από τις αρρώστιες και την πείνα».
«Οι εξοριζόμενοι θα πεθάνουν κατά χιλιάδες»
Από την πλευρά του ο πρόξενος Σαμψούντας της Γερμανίας, Bergfeld, επισημαίνει ότι η εξελισσόμενη γενοκτονία θα επηρέαζε την ηθική εικόνα όχι μόνο της Τουρκίας αλλά και της χώρας του που ήταν σύμμαχος. Με επιστολή προς το υπουργείο Εξωτερικών της αυτοκρατορίας του, με ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1916, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Οι επιθέσεις κατά της ζωής και της περιουσίας που παρατηρήθηκαν στη μεταφορά των Αρμενίων θα επαναληφθούν. Οι εξοριζόμενοι θα πεθάνουν κατά χιλιάδες από τις αρρώστιες, την πείνα και τις κακουχίες. Αυτό θα σήμαινε ότι η ηθική εικόνα της Τουρκίας και των συμμάχων της θα έπεφτε πολύ μπροστά στα μάτια των ουδετέρων. Οι επιζήσαντες θα φτώχαιναν και έτσι το εμπόριο θα κατέληγε στα χέρια εκείνων που θα ήταν χειρότεροι για τους μωαμεθανούς από ό,τι οι ντόπιοι. Για όλους αυτούς τους λόγους θα πρέπει να θεωρηθεί η γενική εκτόπιση των Ελλήνων επικίνδυνη σε υψηλό βαθμό».
«Εστειλα τάγματα να σκοτώσουν κάθε Ελληνα που συναντούν»
Τα απεχθή συμβάντα είχαν θορυβήσει επίσης και τον Kwiatkowski, Αυστριακό υποπρόξενο στην ίδια περιοχή. Σε επιστολή του προς τον υπουργό Εξωτερικών της Αυστρίας, Stephan Burian von Rajecz, του γνωστοποιεί τις αποφάσεις που έλαβε ο Ραφέτ μπέης, ο οποίος έφερε το αξίωμα του μουτεσαρίφη (διοικητής) της Αμισού. Γράφει χαρακτηριστικά: «Στις 26 Νοεμβρίου 1916 μου είπε ο Ραφέτ μπέης: Τελικά με τους Ελληνες πρέπει να ξεκαθαρίσουμε όπως και με τους Αρμενίους». Λίγο πιο κάτω προσθέτει πως δύο μέρες αργότερα, στις 28 Νοεμβρίου 1916, του ξανάπε ο Ραφέτ: «Πρέπει να τελειώνουμε με τους Ελληνες. Εστειλα σήμερα στα περίχωρα τάγματα για να σκοτώσουν κάθε Ελληνα που συναντούν στο δρόμο. Φοβάμαι την απέλαση ή την εξορία του συνολικού ελληνικού πληθυσμού και την επανάληψη των περσινών παραδειγμάτων».
Πυρπολήσεις χωριών και βιασμοί
Στα μέσα του επόμενου μήνα, ο Αυστριακός πρεσβευτής της Κωνσταντινούπολης, Pallavicini, περιέγραφε με σημείωμά του προς τη Βιέννη τα τελευταία γεγονότα του Πόντου που αφορούσαν τη μαρτυρική Αμισό (Σαμψούντα), καταθέτοντας και μια σειρά από αριθμητικά στοιχεία:
- – 11 Δεκεμβρίου 1916. Λεηλατήθηκαν πέντε ελληνικά χωριά, κατόπιν κάηκαν. Οι κάτοικοι εκτοπίστηκαν.
- – 12 Δεκεμβρίου 1916. Στα περίχωρα της πόλης καίγονται χωριά.
- – 14 Δεκεμβρίου 1916. Ολόκληρα χωριά καίγονται μαζί με τα σχολεία και τις εκκλησίες.
- – 17 Δεκεμβρίου 1916. Στην Περιφέρεια Σαμψούντας έκαψαν 11 χωριά. Η λεηλασία συνεχίζεται. Οι χωρικοί κακοποιούνται.
- – 31 Δεκεμβρίου 1916. 18 ελληνικά χωριά κάηκαν εξ ολοκλήρου. 15 εν μέρει. 60 γυναίκες περίπου βιάστηκαν. Ελεηλατήθησαν ακόμη και εκκλησίες.
- Οι αναφορές αυτές, όμως, δεν ευαισθητοποίησαν ούτε τη Γερμανική Αυτοκρατορία ούτε την Αυστροουγγρική, που προφανώς γνώριζε τι θα επακολουθούσε, όμως δεν έπραξε οτιδήποτε απτό προκειμένου να το σταματήσει.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ειδική έκδοση του ΕΘΝΟΥΣ της Κυριακής (17/5) με τίτλο «Πόντος, ματωμένη γη»: www.ethnos.gr
2.
Με αφορμή την επέτειο της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού.
Yπάρχει μια κυριολεκτικά κατασκευασμένη εικόνα του παρελθόντος, όπου προσλαμβάνονται θετικά ακόμα και οι Νεότουρκοι, ήτοι ένα εθνικιστικό, πρωτοφασιστικό κίνημα ακραίων μιλιταριστών.
Η πρόσφατη έκδοση του βιβλίου των Benny Morris - Dror Ze'evi, με τίτλο «The Thirty-YearGenocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894-1924», από τις εκδόσεις του Harvard έφερε ξανά στο προσκήνιο τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν στον ελλαδικό χώρο οι πληθυσμοί εκείνοι των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βίωσαν τη διαδικασία της καταστροφής. Και κυρίως την πολιτική μνήμη αυτών των πληθυσμών, που με μια καθυστέρηση επτά δεκαετιών βγήκε από το περιθώριο με ιδιαίτερη ένταση και χαοτικό τρόπο. Και, επιπλέον, διέσπασε με μια ανιστορική αντίληψη το ενιαίο της ιστορικής διαδικασίας που συνέβη στην Ανατολή κατά την τελευταία φάση της οθωμανικής κατάρρευσης. Δηλαδή την παραγνώριση του γεγονότος ότι, εκκινώντας από το συνέδριο του “Κομιτάτου Ένωσης και Προόδου” του Οκτωβρίου του 1911 (Θεσσαλονίκη), διαμορφώθηκε ένα ενιαίο εθνικιστικό σχέδιο των Νεότουρκων κατά όλων των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων, όπως εύστοχα το περιέγραψε ο Halil Berktay. Δηλαδή, υπήρχε ένα υπερσύνολο στοχοποιημένου πληθυσμένου, που εντός του υπήρχαν τα σύνολα των ξεχωριστών κοινοτήτων (Αρμένιοι, Έλληνες, Ασσύριοι) με διαφορετικό τρόπο βίωσης της ιστορικής εμπειρίας. Σε κάθε σύνολο υπήρχαν τα ξεχωριστά υποσύνολα, όπως, π.χ., στην περίπτωση των Ελλήνων υπήρχαν αυτά των Ανατολικοθρακών, των Ιώνων, των Καππαδοκών, των Ποντίων, των Ελλήνων του Καυκάσου κ.ά.
Μνήμη και ταυτότητα
Η μνήμη των πολυάνθρωπων εκείνων πληθυσμών που προέκυψαν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και κατέφυγαν ως ικέτες στον ελλαδικό χώρο δεν έπαψε ποτέ να ενυπάρχει και να διαμορφώνει τις κοινοτικές τους ταυτότητες. Η έντονη επιβίωση του ιδιαίτερου πολιτισμού τής κάθε εθνοτοπικής ομάδας λειτούργησε για δεκαετίες ως εργαλείο διαμόρφωσης της συνείδησης του ανήκειν.
Η πολιτική έκφραση των ταυτοτήτων θα συμβεί στο περιβάλλον τής Μεταπολίτευσης. Η Μεταπολίτευση, που αρχίζει το 1974, απέχει μόλις 52 χρόνια από το '22. Η πρώτη γενιά ζει ακόμα, η δεύτερη μεγάλωσε μέσα στη δεκαετία του '40 και η τρίτη μόλις ξεμύτισε από το αντιδικτατορικό κίνημα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στο πρόσωπο των εγγονών των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, η αποκλεισμένη προσφυγική μνήμη συναντήθηκε με την αριστερή πολιτικοϊδεολογική και οργανωτική εμπειρία. Η δεύτερη και η τρίτη γενιά είχαν κληρονομήσει τη γνώση τής ιστορικής εμπειρίας και τα συναισθήματα μέσω της άμεσης συνάφειας με τους φορείς τού φυσικού τραύματος, εντελώς αδιαμεσολάβητα. Ευνοήθηκε από την εμφάνιση της κοινωνίας των πολιτών ώστε να μεταφέρει στον δημόσιο χώρο το τραύμα, που έως τότε αναπαράγονταν αυθόρμητα στην οικογένεια και στους προσφυγικούς συλλόγους. Παράλληλα, μπόρεσε να εκφράσει και να δημοσιοποιήσει τις αποκλεισμένες και απαγορευμένες έως τότε από την εξουσία πολιτικές ερμηνείες για τα όσα συνέβησαν στην Ανατολή. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 -και με πρωτοβουλία τάσεων της Αριστεράς- εμφανίστηκαν στον δημόσιο χώρο ιδέες που αρχικά συνάντησαν τη σφοδρή αντίδραση της τότε Δεξιάς και κατατέθηκαν «αιρετικές» ιστορικές ερμηνείες, σε σχέση πάντα με την επίσημη εκδοχή. Η δεκαετία του 1980 απείχε μόλις 20 χρόνια από τη δεκαετία του 1960 όταν για πρώτη φορά ξεκίνησε η πολιτική ανασυγκρότηση του προσφυγικού χώρου την οποία σταμάτησε η δικτατορία.
Οι εκφραστές αυτών των «νέων» ερμηνειών, που ανήκαν στη δεύτερη και την τρίτη γενιά των ελλαδικών Ποντίων, επί της ουσίας ήταν φορείς δύο επάλληλων τραυμάτων:
- Του τραύματος της γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής.
- Του τραύματος της ήττας της Αριστεράς και των ματαιωμένων δημοκρατικών προσδοκιών.
Στο πλαίσιο αυτό εμφανίστηκαν κινηματικές συμπεριφορές που άμεσα συνδέονταν με τα πολιτικά κινήματα της Μεταπολίτευσης, δημιουργήθηκαν νέες οργανωτικές εκφράσεις, οργανώθηκαν συμβολικές αναπαραστάσεις με μνημεία και τελετές μνήμης, υπήρξαν κατακτήσεις με θεσμικές αποκρυσταλλώσεις (αναγνώριση γενοκτονίας, ημέρες μνήμης, δικαίωμα διδασκαλίας της ποντιακής γλώσσας κ.λπ.).
Όλο αυτό το φαινόμενο ενισχύθηκε αποφασιστικά -έως καθοριστικά- από το μεγάλο μεταναστευτικό - προσφυγικό κύμα των ομογενών Ελλήνων, κυρίως Ποντίων, που προήλθε από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η αντιμετώπιση
Η έλλειψη κοινά συμφωνημένου αφηγήματος στην Ελλάδα για τα συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά θέματα δημιούργησε ένα ερμηνευτικό «κενό» που το αντιλαμβάνονται άμεσα όλοι όσοι ασχολούνται μ' αυτά, είτε ως ερευνητές είτε ως φορείς κοινωνικής αλληλεγγύης προς πάσχοντες πληθυσμούς (νεοπρόσφυγες από την τ. ΕΣΣΔ). Απόρροια αυτού του «κενού» υπήρξε και ο εξαιρετικά ενδιαφέρον τρόπος που οι κυρίαρχες πολιτικές αλλά και ιδεολογικές δυνάμεις, Δεξιά και Αριστερά, αντιμετώπισαν τα νέα αιτήματα και ζητήματα του προσφυγικού χώρου και ειδικότερα:
- Τη δημόσια κατάθεση της ιστορικής τους άποψης ότι υπήρξαν θύματα οργανωμένης γενοκτονίας (1914-1923) από τον τουρκικό εθνικισμό.
- Την αναφορά στις διώξεις που υπέστη στην ΕΣΣΔ από τον σταλινισμό η ελληνική μειονότητα μετά το 1937-1938.
Ήδη αναπτύσσονται διεθνώς -πλην Ελλάδας- οι αντίστοιχοι τομείς της επιστημονικής έρευνας για «το έγκλημα της γενοκτονίας», πραγματοποιούνται σημαντικές έρευνες και κοινοποιούνται ιδιαιτέρως χρήσιμες ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις. Επίσης, έχει δημιουργηθεί το International Association of Genocide Scholars (IAGS) ως ένας διεθνής επιστημονικός θεσμός που εξειδικεύεται στη μελέτη του εγκλήματος της γενοκτονίας και παρακολουθεί τις περιπτώσεις παραβίασης των σχετικών κανόνων τού διεθνούς δικαίου και αποδέχεται πλήρως την ερμηνευτική προσέγγιση της λεγόμενης «προσφυγικής ιστοριογραφίας».
Ένα σημείο που προκαλεί πολλές συγκρούσεις και παρανοήσεις επ' αυτής της ιστορικής διαδικασίας σχετίζεται με την εμμονή πολλών Νεοελλήνων ιστορικών να συνδέουν απολύτως τις ενδοοθωμανικές διεργασίες, τις κοινωνικές αντιθέσεις και τις ταξικές συγκρούσεις στο εσωτερικό τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας -τις οποίες εξαφανίζουν από το ερευνητικό πεδίο- με την Ελλάδα και τις μεγαλοϊδεατικές της ονειρώξεις. Και, επιπλέον, επιλέγουν βολικά να εξαφανίζουν όλη την περίοδο που προηγήθηκε του 1919 και αφορά κυρίως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ξεκίνησαν οι μεγάλες εθνικές εκκαθαρίσεις από την πλευρά των Νεότουρκων. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει μια κυριολεκτικά κατασκευασμένη εικόνα του παρελθόντος, όπου προσλαμβάνονται θετικά ακόμα και οι Νεότουρκοι, ήτοι ένα εθνικιστικό, πρωτοφασιστικό κίνημα ακραίων μιλιταριστών.
Οι εμμονές αυτές μαζί με τη μεταφυσική αντιδιαλεκτική σκέψη και τα κληρονομημένα στερεότυπα για τα μικρασιατικά γεγονότα -που έχουν προέλθει από τις σχετικά παρόμοιες αναπαραστάσεις της Δεξιάς (μεταξικής, μοναρχικής, χουντικής) και της Αριστεράς (Μπεναρόγια, Πουλιόπουλος, Νίκος Ζαχαριάδης) είναι η αιτία πολλών «δεινών», καθώς και της αδυναμίας επικοινωνίας. Το πραγματικό ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου έλαβε χώρα το φαινόμενο του μετασχηματισμού τής Εγγύς Ανατολής το περιγράφει πολύ καλά ο Enzo Traverso αναφερόμενος στο αρμενικό ζήτημα: «Λόγω του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτισμικού τους ρόλου στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Αρμένιοι αποτελούν ένα εμπόδιο στην πορεία της διαδικασίας εθνικής ομογενοποίησης, η οποία προωθείται από το κίνημα των Νεότουρκων. Πρόκειται για την πρώτη γενοκτονία που διαπράττεται στο όνομα του νεωτερικού εθνικισμού ως πράξη γέννησης ενός έθνους - κράτους δυτικού τύπου στη θέση της παλιάς πολυεθνικής αυτοκρατορίας».
Δύο σχολές σκέψης
Το ιστορικό γεγονός της γενοκτονίας των Ελλήνων της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας (με τους Αρμένιους και τους Ασσσυροχαλδαίους σε μια ενιαία ιστορική κατηγορία) είναι πλέον αποδεκτό από εξωελλαδικούς ακαδημαϊκούς κύκλους που μελετούν το έγκλημα της γενοκτονίας όπως αυτό ορίζεται στο Διεθνές Δίκαιο.
Σχηματικά μπορούμε να πούμε ότι για το ζήτημα του μετασχηματισμού της Ανατολής από αυτοκρατορία σε έθνος - κράτος και τους μηχανισμούς μετάβασης (γενοκτονίες), υπάρχουν σήμερα δύο σχολές σκέψης, με μεγάλες εσωτερικές αποχρώσεις η καθεμία. Από τη μία η παραδοσιακή, που είναι και κυρίαρχη, και από την άλλη η «προσφυγική», της οποίας η θεώρηση για τις εθνικές εκκαθαρίσεις είναι λίγο - πολύ ταυτόσημη με αυτή του Halil Βerktay, του Fuad Dundar, του Taner Aksam και άλλων σημαντικών μελετητών και θέτει, σε γενικές γραμμές, ως βάση των ερμηνευτικών της προσεγγίσεων την απόφαση του International Association of Genocide Scholars (IAGS).
Βλάσης Αγτζίδης ,
διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός,https://kars1918.wordpress.com/
19/5/2020