Το μεγαλείο που μας υπερβαίνει.
«Το μυστήριο διαφεύγει από τη γνώση κι ωστόσο βρίσκεται στην καρδιά της γνώσης», γράφει ο Εντγκάρ Μορέν (γενν. το 1921), διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας.
Το μεγαλείο που μας υπερβαίνει.
Ενα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα του Αρθουρ Κλαρκ τιτλοφορείται «Το τέλος της παιδικής ηλικίας» (στα ελληνικά, «Οι επικυρίαρχοι», εκδόσεις Κάκτος). Σε αυτό, ο μεγάλος Βρετανός συγγραφέας αναπτύσσει μιαν ιδέα που επαναλαμβάνεται συχνά στα έργα του: η επαφή του ανθρώπου με προηγμένη εξωγήινη νοημοσύνη τον οδηγεί σε ανώτερη συνειδησιακή υπόσταση. Υπό αυτή την έννοια, η γνώση που έχουμε κατακτήσει, δεν διαφέρει πολύ από τη γνώση που κατέχει ένα παιδί: είμαστε στην αρχή ακόμα, μόλις τώρα αρχίσαμε να μηρυκάζουμε το σύμπαν. Τη φωλιά μας, το παιδικό μας δωμάτιο, δεν το έχουμε ακόμα αφήσει. Τώρα μόλις ξεμυτίσαμε, κι ας βιώνουμε μία σειρά από πρωτοφανή επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα.
Αυτό άραγε σημαίνει ότι θα ανακαλυφθούν όλα κάποια στιγμή; Θα εξερευνήσουμε τα πάντα, θα κατακτήσουμε το αχανές αυτό σύμπαν ή το εξίσου ανεξερεύνητο σύμπαν του ασυνείδητου; Το πιθανότερο είναι πως όχι, μα δεν έχει και τόση σημασία. Διαβάζοντας την έξοχη μελέτη
του Εντγκάρ Μορέν «Γνώση, άγνοια, μυστήριο» αντιλαμβάνεται κάποιος ότι η γνώση εμπεριέχει την άγνοια, ένα ποσοστό αγνωσίας, και ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το μυστήριο. Και αυτό, εντέλει, είναι που αναστέλλει τη γενικευμένη σήμερα αίσθηση απομάγευσης του κόσμου και της ύπαρξης. Ο ίδιος δηλώνει αρχής εξαρχής ότι αισθάνεται δέος και ένα θάμβος με όσα βλέπει, με όσα σκέφτεται και νιώθει. «Αγαπώ τη γνώση», ξεκαθαρίζει από την πρώτη αράδα. Ομως τι είναι η γνώση; «Το μυστήριο διαφεύγει από τη γνώση κι ωστόσο βρίσκεται στην καρδιά της γνώσης». Και ώς που φτάνουν τα όρια της γνώσης; Ο Μορέν γίνεται ενοχλητικός σε μια εποχή αποχαλινωμένης επιθυμίας και αποφυγής κάθε ορίου: «Οι ικανότητες του ανθρώπινου πνεύματος έχουν όρια», γράφει μα αισθάνεται μια χαρά με αυτό.
ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ : Γνώση, άγνοια, μυστήριο
Μετάφραση: Γιάννης ΚαυκιάςΕκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σελίδες 152
Ο συγγραφέας διατρέχει με μια αναγεννησιακή δυναμική την περιπέτεια της ανθρώπινης γνώσης από την αστρονομία και την κοσμολογία έως τη βιολογία, τη γενετική, τις νευροεπιστήμες, τη φιλοσοφία και την τέχνη, λαμβάνοντας υπόψη τη ριζοσπαστική τεχνολογική ανατροπή που συντελείται τις τελευταίες δεκαετίες, η οποία καθορίζει και μεταβάλλει δραστικά την ανθρώπινη αντίληψη, από τον τρόπο που θυμόμαστε, επινοούμε και αφηγούμαστε έως τη συνολική σχέση μας με τον χώρο και τον χρόνο.
Η ιδέα που βρίσκεται στην καρδιά της συλλογιστικής του βιβλίου φαίνεται πως είναι η παραδοχή πως όσο διευρύνονται τα επίπεδα της γνώσης μας, τόσο παίρνει έκταση και το μυστήριο που περιέχουμε και μας περιέχει: η ύλη αναδύεται αέναα από ένα «κενό που κοχλάζει», η φυσική των μεγάλων σωμάτων έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αλλόκοτη μικροφυσική, όμως η μία εξαρτάται από την άλλη, η τάξη συνδιαλέγεται ακατάπαυστα με την αταξία. «Το μυστήριο μας ζητάει ν’ αποδεχτούμε την επιθυμία για χαρά και έκσταση που νιώθουμε και που μας δίνει την αίσθηση (απατηλή; αληθινή;) ότι σμίγουμε μ’ ένα ακατονόμαστο μεγαλείο που μας υπερβαίνει».
Αυτό θα μπορούσε κάποιος να το ορίσει και ως ποίηση: «Η ποίηση γεννήθηκε ίσως μαζί με τη ζωή, από τη στιγμή που το βακτήριο ένιωσε την ηδονή του υπάρχειν, κι εκδηλώθηκε με τα λουλούδια, τα στολίδια, τα χρώματα, τις πτήσεις, τα χοροπηδήματα, τα απολαυστικά τεντώματα. Κι αντάμωσε το πεζό, τον θάνατο, την τραγωδία».
ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ
21/7/2020
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Γνώση: ύβρις ή αρετή;
Γνώση, άγνοια, μυστήριο, στο βιβλίο με αυτόν τον τίτλο, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, ο Εντγκάρ Μορέν μάς εισάγει σε μια συζήτηση που σχεδόν έκλεισε πριν καν ξεκινήσει ο Γκέντελ. Την ισχυρότερη διάψευση της γνωσιακής παντοδυναμίας έδωσε μια κατ' εξοχήν ορθολογική επιστήμη, τα μαθηματικά. Ο Γκέντελ με το θεώρημα της μη πληρότητας απέδειξε ότι «δεν υπάρχει τέλεια και οριστική εξήγηση».
Οι κάτοχοι της γνώσης βρίσκονται στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας διότι εκτός των άλλων υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η γνώση είναι απελευθερωτική, γεγονός που στηρίζεται στην ορθολογική ματαιοδοξία ότι τίποτα στη φύση δεν είναι απρόσιτο στη γνώση. Η γνώση όμως είναι αέναα ατελής, οι εξηγήσεις έχουν όρια. Οταν ερμηνεύοντας ένα φαινόμενο σταματάμε την ερμηνεία, θεωρώντας ότι βρήκαμε την τελική αιτία, αυτό γίνεται με αυθαίρετο τρόπο. Μια άλλη εξήγηση θα δείξει στη συνέχεια ότι άλλη είναι η έσχατη αιτία και ούτω καθ’ εξής. Οι εξηγήσεις, όπως σημειώνει ο Ε. Μορέν, «θεμελιώνονται σε προτάσεις ανεξήγητες. Η εξήγηση που δώσαμε για το σύμπαν μας ότι προήλθε από ανάδυση, είναι η ίδια μη εξηγήσιμη… η επιστήμη μας κατέστησε γνώστες των γραναζιών της μηχανής, μα αδαείς όσον αφορά τη μηχανή την ίδια».
Η διαλεκτική σχέση γνώσης-άγνοιας είναι ότι το άγνωστο βρίσκεται στο εσωτερικό του γνωστού, ό,τι δηλαδή διασαφηνίζεται καθίσταται σκοτεινό δίχως να σταματά να φωτίζεται, διότι «όποιος αυξάνει τη γνώση αυξάνει την άγνοιά του (F. Schlegel)». Εχοντας κατά νου τα παραπάνω εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται τη ρηχότητα του ιδεολογήματος των φιλελεύθερων περί αριστείας ή την ανεπάρκεια της αριστερής αντίληψης για ίση πρόσβαση στην αριστεία χωρίς ταξικούς φραγμούς. Η άγνοια μέσα στη γνώση χαρακτηρίζει τους άριστους της γνώσης με ή χωρίς ταξικούς φραγμούς. Γιατί όμως αυτή η επιμονή στη δημόσια συζήτηση για την αριστεία; Για τους φιλελεύθερους ο νεωτερικός κόσμος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και ατομοκεντρικός.
Ο πιο ασφαλής δρόμος για το εξατομικευμένο άτομο του φιλελεύθερου κόσμου για να πραγματώσει την ύπαρξή του είναι να δημιουργήσει δια μέσου της αριστείας τις προϋποθέσεις κοινωνικής ανόδου στην ιεραρχία, στην εξουσία. Το ότι η πρόσβαση στη γνώση αποτελεί δύναμη και εισιτήριο για την αναρρίχηση στην πυραμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων. Σύμφωνα με την πλούσια ελληνική γλώσσα, ο άριστος σε μια ανταγωνιστική κοινωνία είναι ένα άτομο που εν δυνάμει επιδιώκει εξουσία, αξιώματα, είναι ένας αρχολίπαρος, σπουδάρχης, θεσιθήρας, φύλαρχος.
Στον αντίποδα, αν δεν έχουν προσχωρήσει ήδη αρκετοί από την Αριστερά στην παραπάνω αντίληψη, η Αριστερά προβάλλει την πεποίθηση ότι η πρόσβαση στη γνώση χωρίς ταξικές διακρίσεις θα οδηγήσει σε έναν επίγειο παράδεισο, στην άρση των αδιαφανειών της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι άνθρωποι θα γίνουν καλύτεροι όσο είναι περισσότερο μορφωμένοι. Γι’ αυτό ο θεός της Αριστεράς είναι ο Προμηθέας που έκλεψε τη φωτιά (γνώση) για να τη δώσει στους ανθρώπους.
Την πίστη ότι η γνώση είναι το μέσο για έναν καλύτερο κόσμο εξέφρασε ο Πλάτωνας λέγοντας ότι «όταν η φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί», ή ο Λ. Τρότσκι που φανταζόταν ότι στην άλλη κοινωνία ο άνθρωπος θα γίνει «απείρως σοφότερος και θα ανέλθει στα ύψη ενός Αριστοτέλη, ενός Γκέτε, ενός Μαρξ». Το ερώτημα που προκύπτει είναι βέβαια αδυσώπητο και η απάντησή του δεν είναι η αφελής ρήση «ότι φταίει ο καπιταλισμός». Γιατί μετά τον Διαφωτισμό, στις σημερινές δηλαδή κοινωνίες των φώτων, παρ’ όλη την τεράστια ποσότητα γνώσης που έχει συσσωρευθεί, η οποία θα επέτρεπε στους ανθρώπους να κάνουν το σωστό, αυτοί συνεχίζουν να πράττουν με ιδιοτέλεια και βαρβαρότητα;
Η απάντηση ότι φταίνε η παιδεία μας, η ελλιπής γνώση είναι η εύκολη απάντηση. Η εκπαίδευση μας μαθαίνει να διαβάζουμε, να γράφουμε, να υπολογίζουμε, μας παρέχει τη δυνατότητα να έχουμε μια γενική παιδεία (φυσικές επιστήμες, επιστήμες του ανθρώπου), μας εφοδιάζει με τη δυνατότητα να ασκήσουμε ένα επάγγελμα, αλλά δεν μας μετατρέπει από εγωιστές σε αλτρουιστές -ο ορθολογικός ατομιστής χρησιμοποιεί τις πιο προχωρημένες γνώσεις για να υπηρετήσει το συμφέρον του- ούτε μας δίνει εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε τις αυταπάτες μας, τα λάθη μας, που συνεχώς επαναλαμβάνουμε.
Αν όμως ισχύει ότι η πραγματικότητα αποκαλύπτεται όταν ρίχνουμε φως στο σκοτάδι αλλά ταυτόχρονα όταν φωτίζεται σκοτεινιάζει, γιατί να ασχολούμαστε με την πραγματικότητα, με το μυστήριο της ζωής, με τον άνθρωπο; Ισως την απάντηση την έδωσε ο Ντοστογιέφσκι: «Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο. Αν περάσουμε όλη μας τη ζωή να το διαλευκάνουμε ο χρόνος μας δεν θα πάει χαμένος. Ασχολούμαι με αυτό το μυστήριο γιατί θέλω να είμαι άνθρωπος».
Περισσότερο όμως από τη γνώση, για να χτίσουμε έναν καλύτερο κόσμο, χρειαζόμαστε να ενθαρρύνουμε ένα σύνολο ανθρωπίνων αρετών, που δεν έχουν ευθεία σχέση με τη γνώση, όπως η ευθύτητα, η τιμιότητα, η ηθική, η καλοσύνη, η ανιδιοτέλεια και η γενναιοδωρία, η αλληλεγγύη. Ισως μια κρητική μαντινάδα είναι η απάντηση: «Βρείτε μου έναν άνθρωπο να τα ’χει μάθει όλα γιατί εγώ δεν τα ’μαθα μα δε με νοιάζει κιόλας». Η ζωή τελικά είναι αδυσώπητη, φρικτή, υπέροχη, κακοφωνία και συμφωνία, είναι τραγική.
Χάρης Ναξάκης
Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, συγγραφέας
Επιμέλεια: Γιώργος Σταματόπουλος
14/12/2018