Το Χαλιφάτο και το φαντασιακό της Δύσης.
Η πρόσφατη σειρά Kalifat (Behrman, 2020) του Netflix αναφέρεται στις παράλληλες ιστορίες κάποιων μουσουλμάνων γυναικών, οι οποίες διαπλέκονται με αφορμή την προσπάθεια της Φάτιμα, πράκτορα της Σουηδικής αστυνομίας, να αποτρέψει ένα τρομοκρατικό χτύπημα του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) στη Σουηδία.
Το Χαλιφάτο και το φαντασιακό της Δύσης.
- Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποίησε το 2014 ένα ινστιτούτο στην Ουάσιγκτον, το οποίο ασχολείται με τη βελτίωση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, το Ισλαμικό Κράτος τυγχάνει μεγαλύτερης υποστήριξης στην Ευρώπη παρά στις αραβικές χώρες. Συγκεκριμένα, μόνο το 3% των ερωτηθέντων από την Αίγυπτο, το 5% των ερωτηθέντων από τη Σαουδική Αραβία και το 1% των ερωτηθέντων από το Λίβανο εξέφρασαν θετική άποψη για το Ισλαμικό Κράτος. Απεναντίας, το ποσοστό αυτό ήταν 7% στο Ηνωμένο Βασίλειο και 16% στη Γαλλία.
Η πρόσφατη σειρά Kalifat (Behrman, 2020) του Netflix αναφέρεται στις παράλληλες ιστορίες κάποιων μουσουλμάνων γυναικών, οι οποίες διαπλέκονται με αφορμή την προσπάθεια της Φάτιμα, πράκτορα της Σουηδικής αστυνομίας, να αποτρέψει ένα τρομοκρατικό χτύπημα του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) στη Σουηδία. Η αφήγηση δομείται κατά κύριο λόγο γύρω από τις αντίστροφες διαδρομές των γυναικών αυτών - της Περβίν που ζει στη Ράκκα και προσπαθεί απεγνωσμένα να δραπετεύσει, ώστε να επιστρέψει στη Στοκχόλμη, και μιας παρέας έφηβων κοριτσιών που ζουν στη Σουηδία και προσηλυτίζονται από έναν βοηθό καθηγητή στο σχολείο τους που κατέχει υψηλή θέση στις τάξεις του ISIS, για να πάνε τελικά, κρυφά από τις οικογένειές τους, στη Συρία.
Η σειρά παρακολουθείται απνευστί, αλλά με κάθε επεισόδιο προκαλεί διάφορα ερωτήματα σχετικά με την ιδεολογία που παράγει. Η ματιά είναι ξεκάθαρα δυτική, αλλά δε νομίζω ότι μπορεί να χαρακτηριστεί ισλαμοφοβική. Οπότε, μήπως δεν θεμελιώνεται τόσο στο δίπολο Ανατολή και Δύση, αλλά στη διάκριση μεταξύ κακού και καλού Ισλάμ; Σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα λέγαμε ότι στη σειρά το κακό αναπαρίσταται προφανώς από το Ισλαμικό Κράτος και το καλό από τους μουσουλμάνους πολίτες που απολαμβάνουν τις παροχές και το κράτος πρόνοιας της Σουηδίας, έχοντας ενσωματωθεί πλήρως σύμφωνα με τις αξίες και τα ήθη της χώρας υποδοχής. Αλλά μήπως αυτό είναι μια πολύ επιφανειακή (και άδικη) ανάγνωση που στο όνομα της απόρριψης του δυτικοκεντρισμού κλείνει τα μάτια μπροστά στις αποτρόπαιες πράξεις ενός βαθιά απολυταρχικού, βίαιου και αντιδραστικού καθεστώτος; Άλλωστε η συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων από τρομοκρατικές ενέργειες του ISIS είναι Μουσουλμάνοι. Δεν είναι το Ισλάμ το αντίπαλο δέος. Ο φανατισμός κάθε απόχρωσης είναι. Και τελικά μήπως η σειρά δε αναφέρεται καν τόσο στο ίδιο το Ισλαμικό Κράτος, αλλά στο φαντασιακό της Δύσης γύρω από αυτό;
Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποίησε το 2014 ένα ινστιτούτο στη Ουάσιγκτον, το οποίο ασχολείται με τη βελτίωση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, το Ισλαμικό Κράτος τυγχάνει μεγαλύτερης υποστήριξης στην Ευρώπη παρά στις αραβικές χώρες. Συγκεκριμένα, μόνο το 3% των ερωτηθέντων από την Αίγυπτο, το 5% των ερωτηθέντων από τη Σαουδική Αραβία και το 1% των ερωτηθέντων από το Λίβανο εξέφρασαν θετική άποψη για το Ισλαμικό Κράτος. Απεναντίας, το ποσοστό αυτό ήταν 7% στο Ηνωμένο Βασίλειο και 16% στη Γαλλία - με το 27% των Γάλλων ερωτηθέντων ηλικίας 18-24 να εκφράζονται υπέρ του ISIS. Δεδομένου ότι η έρευνα αυτή προηγήθηκε των μεγάλων τρομοκρατικών χτυπημάτων στο Παρίσι το 2015, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η κοινή γνώμη έχει πλέον μετατοπιστεί. Αυτό όμως δεν είναι δεδομένο, ούτε αλλάζει το γεγονός ότι χιλιάδες νέοι εγκατέλειψαν την Ευρώπη για να συνδράμουν στην ανοικοδόμηση του Χαλιφάτου.
Εάν, όμως, είναι σε κάποιο βαθμό κατανοητό γιατί μια τέτοια προοπτική μπορεί να φαντάζει ελκυστική σε κάποιους άντρες, δεδομένου ότι συνάδει με μια εικόνα παρωχημένης αρρενωπότητας που βασίζεται στις αξίες του σφρίγους, της δύναμης, της πίστης, της υπεροχής, της αδελφότητας και της αυτοθυσίας, είναι απορίας άξιο γιατί υπάρχουν και γυναίκες που πήγαν στη Σύρια και το Ιράκ, επιλέγοντας να υποταχθούν οικειοθελώς σε μια ακραία πατριαρχική συνθήκη και να απολέσουν ακόμη και τα πιο υποτυπώδη δικαιώματα που διατηρούσαν στη χώρα διαμονής τους. Μάλιστα μου φαίνεται τόσο ακατάληπτο αυτό, ώστε η πορεία μέσα από την οποία οι έφηβες πρωταγωνίστριες οδηγήθηκαν στην απόφαση να εγκαταλείψουν τη ζωή τους στη Σουηδία και να πάνε στη Ράκκα για να παντρευτούν μαχητές του Ισλαμικού Κράτους (και ακόμη περισσότερο η άρνηση τους να επιστρέψουν όταν τους δίνεται η ευκαιρία), ήταν κατά τη γνώμη μου ένα από τα πιο αδύναμα στοιχεία της σειράς. Όμως, η πραγματικότητα με διαψεύδει. Περίπου χίλιες γυναίκες από την Ευρώπη εντάχθηκαν στον ISIS.
«Δε θα πρέπει να μας τυφλώνει η εικόνα της αφελούς τζιχαντίστριας νύφης. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό», επισημαίνει ο καθηγητής Μεσανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, Μρίνγιαρ Λία (Brynjar Lia). Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις στα μέσα, σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες ξεγελιούνται ή δελεάζονται ώστε να ταξιδέψουν στη Συρία και το Ιράκ, η έρευνα του Λία αποκαλύπτει την ισχυρή θέληση των γυναικών αυτών, καθώς και την επιθυμία τους να συμμετέχουν ενεργά στις δραστηριότητες του ISIS. Οι περισσότερες ήταν πολύ νέες όταν έφυγαν και, παρότι ορισμένες γοητεύτηκαν από εξιδανικευμένες εικόνες της ζωής εκεί, άλλες είχαν επίγνωση πού πήγαιναν και τις έλκυε το ότι θα αποτελούσαν μέρος ενός όλου που τις ξεπερνούσε κατά πολύ. Η ισλαμοφοβία και οι αρνητικές αναπαραστράσεις των Δυτικών μέσων για το Ισλάμ, όχι απλώς δε λειτούργησαν αποτρεπτικά, αλλά απεναντίας συντέλεσαν στη διαμόρφωση και ισχυροποίηση μιας φαντασιακής κοινότητας που αποτελεί το αντίπαλο δέος στη Δύση και τους άπιστους. Η έρευνα του Λία επιβεβαιώνει και κάποια άλλα στοιχεία που παρουσιάζονται στη σειρά. Πολλές δραπέτευαν από κάποια σκληρή και ανέλπιδη πραγματικότητα ή αναζητούσαν τον έρωτα και την περιπέτεια που έλειπε από την καθημερινότητά τους. Ένας άλλος παράγοντας που ενίσχυσε αυτή την τάση φυγής ήταν πρακτικός. Οι γυναίκες που επιθυμούσαν να ενταχθούν στο Ισλαμικό Κράτος διευκολύνονταν από ένα σύνθετο δίκτυο, το οποίο κάλυπτε τα οδοιπορικά τους έξοδα και εξασφάλιζε την εύκολη μετάβασή τους. Αυτό ήταν άλλο ένα στοιχείο που έμοιαζε με σεναριακή ευκολία, αλλά τελικά επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα.
Το ότι τόσες γυναίκες προσχώρησαν στο Ισλαμικό Κράτος από επιλογή, βέβαια, δε σημαίνει κιόλας ότι οι προσδοκίες τους επιβεβαιώθηκαν. Ένα από τα βασικά μηνύματα του ISIS για να προσελκύσει τις γυναίκες ήταν ότι το Χαλιφάτο αποτελεί το μοναδικό μέρος στον κόσμο όπου μπορεί να ανθίσει η γυναικεία μουσουλμανική ταυτότητα - δε θα αλλοιωθεί, όπως συμβαίνει στη Δύση. Ταυτόχρονα, όμως, απευθυνόταν και στους άντρες λέγοντας ότι το Ισλαμικό Κράτος θα αντιμετωπίσει την «έμφυλη αταξία» που επικρατεί στη Δύση, όπου οι άντρες δεν γίνονται πραγματικά κατανοητοί και δεν γίνεται αποδεκτή η κυριαρχία τους. Τους παρότρυνε να ενταχθούν στο Ισλαμικό Κράτος, όπου τίποτα και κανένας δεν θα αμφισβητήσει την πατριαρχική εξουσία. Οι σκηνές της σειράς που εκτυλίσσονται στη Ράκκα και επιβεβαιώνουν αυτή την αρχή είναι μακράν οι πιο σκληρές. Δεν είναι μόνο η έκδηλη βία, βίαιες σκηνές εκτυλίσσονται και στην παράλληλη αφήγηση στη Σουηδία. Είναι η υπόγεια βία, η συνεχής απειλή της βίας σε κάθε απλή καθημερινή δραστηριότητα, όπως είναι η κινητικότητα στο δημόσιο χώρο, και ο αποκλεισμός από κάθε δίαυλο επικοινωνίας που πάντοτε είναι έμφυλα μονομερής. Και το χειρότερο είναι η συνειδητοποίηση ότι η πατριαρχία είναι τόσο βαθιά ριζωμένη, σε Ανατολή και Δύση, που αναδύεται για κάποιες γυναίκες ως εναλλακτική και ως πράξη αντίστασης.
της Υβόν Κοσμά
21 Ιουλίου 2020