Θεσσαλονίκη: Τα φαντάσματα του κοσμοπολιτισμού.


Θεσσαλονίκη: Τα φαντάσματα του κοσμοπολιτισμού.

Η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης, με σχεδόν 24 αιώνες αδιάκοπης αστικής ιστορίας. Ο ένας πολιτισμός επικαθόταν πάνω στον άλλο αφήνοντας στην πόλη, εκτός από τα μνημεία του, και τα φαντάσματά του. Έτσι η Θεσσαλονίκη είναι στοιχειωμένη με φαντάσματα ενός πλούσιου παρελθόντος και φορτωμένη με σκιές και αναμνήσεις, που αποπνέουν μελαγχολία αλλά και πυροδοτούν τις αισθήσεις κατοίκων και επισκεπτών. Την αισθάνεσαι να σέρνεται ανάμεσα στις γκρίζες πολυκατοικίες της δεκαετίας του 1960, να γλιστράει στα πανάρχαια μεσαιωνικά τείχη και τις κοκκινότουβλες βυζαντινές εκκλησίες, στα εγκαταλελειμμένα τζαμιά, στις οθωμανικές κρήνες και στις εμπορικές στοές των Εβραίων, και να τρυπώνει ακόμη και μέσα στα παραλιακά καφέ, όπου οι θαμώνες απολαμβάνουν τον φραπέ τους, χαζεύοντας τα ηλιοβασιλέματα στο Θερμαϊκό κόλπο.

Πριν από 2.340 χρόνια, όταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας Κάσσανδρος ένωσε 17 μικρές κωμοπόλεις  της περιοχής σε μια μεγάλη πόλη που της έδωσε το όνομα της γυναίκας του, της Θεσσαλονίκης, που ήταν η αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δεν γνώριζε πως η γεωγραφία και η ιστορία θα «συνωμοτούσαν» ώστε αυτή η νέα πόλη-λιμάνι να εξελιχθεί σε «γεωστρατηγικό κλειδί» της βαλκανικής χερσονήσου για τους αιώνες που θα ακολουθούσαν. Από τότε η Θεσσαλονίκη εξελίχτηκε δυναμικά, πέρασε πολλές ιστορικές φάσεις, κι έγινε σταυροδρόμι πολιτισμών, που άφησαν εδώ τα σημάδια τους. Σήμερα η Θεσσαλονίκη, του άνω του ενός εκατομμυρίου κατοίκων, ανακτά σιγά-σιγά τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, φιλοδοξώντας ν’ αναδειχθεί σε βαλκανική και μεσογειακή μητρόπολη, όπως και κατά τους προηγούμενους αιώνες. Προσπαθεί να συμφιλιωθεί με το πολυπολιτισμικό της παρελθόν και να εξευμενίσει τα πολλά και ανήσυχα «φαντάσματά» της.

Οι ταραγμένες δεκαετίες

«Αυτή η πόλη είναι γεμάτη φαντάσματα», έγραψε στα απομνημονεύματα του ένας Σαλονικιός Εβραίος, επιζήσαντας του Άουσβιτς, όταν επέστρεψε το 1945 σε μια πόλη, αγνώριστη σε σχέση με  πριν τον πόλεμο. Μια πόλη που μέσα λίγες βδομάδες το 1943 έχασε το 93% της μεγάλης εβραϊκής της κοινότητας, περίπου 45.000 άτομα, που κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη από το 1492, όταν οι ισπανοεβραίοι Σεφαρντίμ εκδιώχθηκαν μαζικά από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα και κατέφυγαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Μέσα σε λιγότερο από σαράντα χρόνια (1912-1945) η Θεσσαλονίκη μεταμορφώθηκε. Αφού απελευθερώθηκε από την οθωμανική κατοχή με τους Βαλκανικούς Πολέμους και ενσωματώθηκε στην Ελλάδα, κάηκε (η μεγάλη πυρκαγιά του 1917) και αναγεννήθηκε από τις στάχτες της, άλλαξε τον πληθυσμό της και τη φυσιογνωμία της κι από ανατολίτικη, οθωμανική πόλη, απέκτησε τα σύγχρονα χαρακτηριστικά της. Οι περίπου 50.000 μουσουλμάνοι (Τούρκοι) έφυγαν από την πόλη το 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάνης που προέβλεπε υποχρεωτική «ανταλλαγή πληθυσμών«» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι μιναρέδες και τα μουσουλμανικά νεκροταφεία καταστράφηκαν για να μην θυμίζουν τους αιώνες της οθωμανική κυριαρχίας. Στη θέση τους εγκαταστάθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνορθόδοξοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τη Σμύρνη, τη Μαύρη Θάλασσα, την Κωνσταντινούπολη, την Ανατολική Θράκη και τη Βουλγαρία, δίνοντας στην πόλη το χαρακτηρισμό της «προσφυγομάνας» ή της «πρωτεύουσας των προσφύγων». Παλιές βυζαντινές εκκλησίες που οι Τούρκοι κατακτητές μετέτρεψαν σε τζαμιά, ξανάγιναν εκκλησίες.

Οι πολυάριθμοι Εβραίοι, οι οποίοι ως τα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της, εκτοπίστηκαν το 1943 από τους Ναζί και εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας. Μετά τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμου (1945-1949) εγκαταστάθηκαν εδώ και δεκάδες χιλιάδες Έλληνες από τα χωριά που κάηκαν, πληγωμένοι από τα εμφύλια μαχαιρώματα, κουβαλώντας στην πόλη τον πόνο, τα όνειρά, αλλά και τον επαρχιωτισμό τους. Μετά από εκείνη τη δεκαετία του πολέμου και του αίματος και για το μεγάλο διάστημα που διαρκούσε ο Ψυχρός Πόλεμος (1945-1990) η πόλη είχε γίνει εντελώς ελληνική εθνολογικά, αλλά κάπως εσωστρεφής και χαμηλών οριζόντων. Είχε ξαφνικά γίνει «συνοριακή πόλη» καθώς, 70 μόλις χιλιόμετρα βορειότερα ξεκινούσε ένας άλλος «εχθρικός» κόσμος, εκείνος του λεγόμενου «κομμουνιστικού μπλοκ».
 
Η επιστροφή του κοσμοπολιτισμού

Όλα αυτά όμως άλλαξαν μετά το 1990 και τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ και των πολέμων στη πρώην Γιουγκοσλαβία. Νέο αίμα άρχισε να κυλά και πάλι στις φλέβες της Θεσσαλονίκης. Αρχικά κατέφθασαν εδώ δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αρκετοί εκ των οποίων είχαν ελληνική καταγωγή. Μαζί τους ήρθαν ως μετανάστες πολυάριθμοι Γεωργιανοί, Αρμένιοι, Ρώσοι και Ουκρανοί, δημιουργώντας μια «μετα-σοβιετική» ορθόδοξη κοινότητα στην πόλη. Δεκάδες χιλιάδες Αλβανοί και Έλληνες μειονοτικοί της νότιας Αλβανίας, ήρθαν κι αυτοί ως μετανάστες στο φιλόξενο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. 

Από τη δεκαετία του 1990 άρχισαν να καταφθάνουν κι άλλοι Βαλκάνιοι μετανάστες, κυρίως από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, αλλά κι εκατοντάδες Σέρβοι, τόσο από Σερβία όσο κι από Βοσνία εξ αιτίας των γιουγκοσλαβικών πολέμων, χρωματίζοντας πιο έντονα τον βαλκανικό χαρακτήρα της πόλης. Την τελευταία δεκαετία άρχισαν να έρχονται και πρόσφυγες από τη Συρία και άλλες αποσταθεροποιημένες και εμπόλεμες χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, ενώ η πόλη έχει γίνει ήδη καταφύγιο και για εκατοντάδες «πολιτικούς πρόσφυγες» από την Τουρκία του Ερντογάν. Οι Κινέζοι, βλέποντας τη στρατηγική θέση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, εγκατέστησαν ήδη μια μικρή Chinatown στα δυτικά της πόλης. Ισραηλινοί αγοράζουν παλιές πολυκατοικίες και κτίρια στο κέντρο της πόλης και τα ανακαινίζουν, ενώ Ρώσοι επιχειρηματίες αγοράζουν ξενοδοχεία στις γύρω περιοχές της για τουριστική εκμετάλλευση.

Η πολυπολιτισμικότητα επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και η δυσανεξία προς το διαφορετικό αμβλύνεται, παρά τις κατά καιρούς εθνικιστικές εξάρσεις ορισμένων παλαιάς και νέας κοπής «Μακεδονομάχων». Διαφορετικοί πολιτισμοί, κουλτούρες, μουσικές και κουζίνες, μυρωδιές μπαχαρικών και ανθρώπινες φυσιογνωμίες, που κουβαλούν αρχαίες μνήμες, αναμειγνύονται και πάλι εδώ. Άρχισαν να σιγοβράζουν στο πανάρχαιο πολυπολιτισμικό «καζάνι» της Θεσσαλονίκης, δημιουργώντας νέες νοστιμιές και γεύσεις, πολιτισμικές συνθέσεις και μια ιδιαίτερη τοπική κουλτούρα που είναι μεσογειακή, βαλκανική, ευρωπαϊκή, ανατολίτικη και οικουμενική ταυτόχρονα. Όλοι αυτοί, που ανακατεύονται με τους ντόπιους Έλληνες Θεσσαλοικείς και με τα απομεινάρια της κάποτε ανθηρής εβραϊκής κοινότητας, συμβάλλουν στη νέα ταυτότητα της Θεσσαλονίκης ως μητρόπολης των Βαλκανίων.
 
Μυστική Θεσσαλονίκη

Αγνοούν όμως οι περισσότεροι, όχι μόνον οι νεοφερμένοι, τα παλιά «φαντάσματα» της πόλης, αν και ίσως τα διαισθάνονται. Εκείνα των Εβραίων, των Ντονμέδων (εξισλαμισμένοι Εβραίοι) και των μουσουλμάνων, που επί πέντε αιώνες αποτελούσαν την πλειοψηφία στην οθωμανική τότε Θεσσαλονίκη, που την έλεγαν Σελανίκ. Αυτά έχουν περάσει πλέον στη σφαίρα των «αστικών θρύλων» (Urban Legends), ψιθυρίζοντας τις δικές τους μυστικές ιστορίες. Γι' αυτό και η Θεσσαλονίκη διαθέτει μια πληθώρα θρύλων, που όλοι μαζί συγκροτούν το λαβύρινθο μιας «μυστικής» πόλης, η οποία κρύβεται περίτεχνα πίσω από την καθημερινή, πουδραρισμένη όψη της σύγχρονης πόλης. Σημαντικό κομμάτι αυτής της «μυστικής Θεσσαλονίκης» αποτελούν τα μνημεία και οι θρύλοι της οθωμανικής περιόδου (1430-1912), όταν στη Θεσσαλονίκη ζούσαν, εκτός από χριστιανούς Έλληνες, και μουσουλμάνοι και, κυρίως, Εβραίοι, που ήταν και η πλειοψηφία. Για την ακρίβεια η Θεσσαλονίκη ήταν επί πέντε περίπου αιώνας η μοναδική πόλη στον κόσμο, όπου οι Εβραίοι δεν ήταν μειονότητα, αλλά πλειονότητα -και η νεκρόπολή τους η μεγαλύτερη στην Ευρώπη!- γι’ αυτό και ονομάστηκε «μητέρα του Ισραήλ» –καταφύγιο των διωκόμενων Εβραίων της Ευρώπης.

Γι’ αυτή τη μυστική Θεσσαλονίκη, τη γεμάτη πολλαπλές στρώσεις του παρελθόντος, έχουν κατά καιρού γραφτεί διάφορα κείμενα και βιβλία, ενώ ακόμη και ο έγκριτος Βρετανός ιστορικός Mark Mazower έχει γράψει για τους αστικούς θρύλους της πόλης στο βραβευμένο βιβλίο του Θεσσαλονίκη: Πόλη των Φαντασμάτων:  «Τη δεκαετία του 1930 το πνεύμα του αγίου των Σούφι Μουσά Μπαμπά εθεάθη κατά καιρούς να περιφέρεται κοντά στον τάφο του, στην άνω πόλη. Ακόμη και σήμερα, ιδιοκτήτες σπιτιών ονειρεύονται καμιά φορά πως κάτω από το υπόγειό τους κείτονται Τούρκοι γενίτσαροι και βυζαντινές νεκροπόλεις. Γράφονται ιστορίες για ρωμαϊκές κατακόμβες, για τραγικές ιστορίες αγάπης και γι’ ανήσυχες ψυχές που στοιχειώνουν ξεχαρβαλωμένες βίλες κοντά στη θάλασσα. Ακούγονται φήμες για θαμμένους εβραϊκούς θησαυρούς, που τους φυλούν πνεύματα που ξεγελάνε τους εξορκιστές και νικάνε τους πράκτορες της Μοσάντ, τους πρώην Ναζί και οποιονδήποτε άλλον έχει προσπαθήσει να εντοπίσει τα κρυμμένα κοσμήματα και το χρυσάφι που προστατεύουν».

Με μια διάθεση ποιητικής έξαρσης, αναμφίβολα, ο αείμνηστος ποιητής της μυστικής Θεσσαλονίκης Μάριος Μαρίνος Χαραλάμπους (1937-2007), έγραψε στο δυσεύρετο βιβλίο του Η Μυστική Ιστορία της Θεσσαλονίκης ότι στην πόλη υπάρχουν 500.000 «πρόσγειοι», δηλαδή βρικόλακες. Αυτοί, οι λεγόμενοι «πρόσγειοι», είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα και ποιητή, ψυχές Θεσσαλονικέων που έζησαν ανά τους αιώνες στην πόλη και, αφού πέθαναν, δεν μπόρεσαν να αποχωριστούν τα όσα αγάπησαν σ’ αυτήν. Έτσι, ακόμη και μετά θάνατον συνεχίζουν να είναι δεμένοι με τη Θεσσαλονίκη. Να σέρνονται σιγομουρμουρίζοντας στους δρόμους της, έχοντας ως αγαπημένα στέκια τους τα παραδοσιακά ζαχαροπλαστεία, όπου συναντώνται οι γλυκύτερες γεύσεις από Ανατολή και Δύση…

Γιώργος Στάμκος


17/10/2020