Το νόημα της μοίρας του γένους των ανθρώπων.
Το νόημα της μοίρας του γένους των ανθρώπων.
Η έννοια του τραγικού απασχόλησε τον Aγγελο Τερζάκη (1907-1979) σε όλη τη διάρκεια της μακράς λογοτεχνικής και θεατρικής πορείας του (υπήρξε γενικός γραμματέας του Εθνικού Θεάτρου, καλλιτεχνικός διευθυντής του, γενικός διευθυντής, διευθυντής δραματολογίου και διευθυντής της Δραματικής Σχολής του). Πριν από πενήντα χρόνια συγκέντρωσε τις μελέτες του σε ένα δοκίμιο-σταθμό, καθώς στη γοητευτική αυτή ανίχνευση προσπάθησε να προσδιορίσει το ζοφερό πνεύμα της τραγωδίας, τον ειδικό τρόπο με τον οποίο αποτιμά τον κόσμο, την οπτική γωνία μέσα από την οποία αντικρίζει τον τραγικό ήρωα και τη μοίρα του.
ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ
Αφιέρωμα στην τραγική μούσα
επιμέλεια: Δημήτρης Αγγελής,
γ΄ έκδοση, εκδ. Βιβλιοπωλείον
της Εστίας, σελ. 239
Ο μελετητής εξετάζει τις αντιπροσωπευτικές φυσιογνωμίες του Προμηθέα και του Ετεοκλή του Αισχύλου, του Οιδίποδα και της Αντιγόνης του Σοφοκλή και της Μήδειας του Ευριπίδη – προσφεύγοντας ταυτόχρονα σε ήρωες μεταγενέστερων τραγικών όπως του Σαίξπηρ ή του Ρακίνα. Και επιλέγει να διερευνήσει όχι τις ατομικότητές τους, αλλά τα κοινά χαρακτηριστικά τους καθώς και τον βίο τους ως πεπρωμένο. Και μέσα από πολλαπλές προσεγγίσεις να αναδείξει, θέτοντας ερωτήματα, σε τι συνίσταται το τραγικό, σε τι διαφέρει από το δραματικό και πώς γίνεται τόσο ιδιαίτερες μοίρες όπως της Μήδειας ή του Οιδίποδα να αφορούν όλη την ανθρωπότητα.
Και οι πέντε ήρωες διακρίνονται από ελεύθερη βούληση, ενεργητικό ρόλο και διανοητική αρτιότητα. Και οι πέντε αποτελούν ισχυρές θελήσεις που έρχονται σε σύγκρουση με μια τάξη πραγμάτων ισχυρότερη από αυτούς. Και όχι μόνο συγκρούονται μαζί της, αλλά την προκαλούν για να πληρώσουν ακριβά την εμμονή στην «υπόθεσή» τους. Σε όλα τα έργα, υποστηρίζει ο Τερζάκης, υπάρχει μια ανεξιχνίαστη οικονομία, κάποια μυστική τάξη πραγμάτων, καθώς ο τραγικός ήρωας ρέπει ακατανίκητα προς την καταστροφή με ένα είδος ασυγκράτητου, μεθυσμένου οίστρου. Και αυτό όχι γιατί έχει υποπέσει σε κάποια «αμαρτία» όπως το θέλει ο Αριστοτέλης, αλλά γιατί έχει γεννηθεί αποκλειστικά και μόνον για αυτό τον σκοπό – για να δώσει κοσμολογική σημασία στην υπόθεση που χειρίζεται.
Χαρακτηριστικό των τραγωδιών είναι τα αναρίθμητα τυφλά σημεία τους. Πώς είναι δυνατόν να συνυπάρχουν η ελευθερία της βούλησης και ταυτόχρονα οι προγνώσεις των χρησμών; Και γιατί υπάρχει ασύμμετρο ανάμεσα στο φταίξιμο και στην ποινή του Οιδίποδα εφόσον ο βασιλιάς των Θηβών έπραξε μη γνωρίζοντας; Οι σιωπές της τραγωδίας, θεωρεί ο Τερζάκης, της επιτρέπουν να πραγματοποιεί διερευνήσεις στον χώρο του ανερεύνητου αντλώντας υλικό από τη δεξαμενή της αρχέτυπης υπαρξιακής αγωνίας, όπου κυριαρχεί το ακατανόητο και η φρίκη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, ως είδος, η τραγωδία γεννήθηκε στην αυγή της ανθρωπότητας, όταν οι αρχέγονοι τρόμοι ήταν ακόμα κοντινοί. Ετσι, αντί να αποκρυπτογραφεί τον αρχαίο μύθο, το τραγικό έργο προσφέρει, μέσω της καταυγαστικής φώτισής του, μια αποκρυπτογράφηση της ίδιας της ζωής· αποκαλύπτει το νόημα της μοίρας ενός ανθρώπου, και δι’ αυτής όλων των ανθρώπων. Εξ ου και η θρησκευτική ρίζα, ο ιερατικός χαρακτήρας του.
Στη δυσαναλογία άλλωστε ανάμεσα στο φταίξιμο και στην ποινή του Οιδίποδα μπορούμε να θεωρήσουμε πως κρύβεται, γράφει ο Τερζάκης, το βαθύτερο μυστικό του τραγικού είδους. Το δυσανάλογο αποτελεί τον άγραφο σκληρό νόμο της ζωής, του κόσμου στον οποίο μας έστειλαν να ζήσουμε χωρίς να ερωτηθούμε. Είναι άσκοπο να κρίνουμε τους κανόνες, διότι, είτε τους δεχτούμε είτε τους αποδοκιμάσουμε, θα παίξουμε το παιχνίδι, θα τους ακολουθήσουμε γιατί αυτοί είναι, άλλοι δεν υπάρχουν. Θέμα της τραγωδίας μπορούμε έτσι να θεωρήσουμε πως είναι η επίμονη αναζήτηση μιας ταυτότητας – όχι όμως του ατόμου, αλλά ολόκληρου του γένους των ανθρώπων.
ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΤΖΙΑ
12/10/2020