Η χαρτογράφηση των δικτύων γνώσης.



Η χαρτογράφηση των δικτύων γνώσης.
 
Όταν αναφερόμαστε σε περιβάλλον εντός του οποίου παράγεται γνώση, αυτό που πρακτικά εννοούμε είναι δίκτυα.

Τι ανακάλυψε η τάδε επιστήμονας; Ποιος έκανε την δείνα επιστημονική ανακάλυψη; Αυτές οι ερωτήσεις είναι αρκετά συχνές στη δημόσια σφαίρα και σε άρθρα εκλαΐκευσης της επιστήμης. Είναι, όμως, και εξαιρετικά αποπροσανατολιστικές για όποια/ον επιθυμεί να κατανοήσει τους όρους με τους οποίους παράγεται νέα γνώση. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε την όποια νέα γνώση, οφείλουμε να αναρωτηθούμε κάτι σχετικά απλό: Πώς παράχθηκε; Για να απαντήσουμε αυτή την ερώτηση, λαμβάνουμε υπόψη δύο άξονες. Ο πρώτος αφορά τη διανοητική και πρακτική διαδικασία. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να κατανοήσουμε πώς προέκυψαν τα αποτελέσματα μιας πειραματικής διάταξης, εξετάζουμε τη μέθοδο της πειραματικής πρακτικής, τον εξοπλισμό και το θεωρητικό / γλωσσικό πλαίσιο. Ο δεύτερος αφορά το θεσμικό πλαίσιο, δηλαδή το περιβάλλον μέσα στο οποίο παράγεται το συγκεκριμένο αποτέλεσμα και τη σημασία που έχει για την επιστημονική κοινότητα. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τον δεύτερο άξονα.

Η περίπτωση του «Mapping the Republic of Letters»

Όταν αναφερόμαστε σε περιβάλλον εντός του οποίου παράγεται γνώση, αυτό που πρακτικά εννοούμε είναι δίκτυα. Δεν έχει υπάρξει συγκροτημένη γνώση για οτιδήποτε χωρίς τη θεμελίωση ενός δικτύου ανταλλαγής και διακίνησης πληροφορίας. Για να το κάνουμε πιο σαφές, χωρίς δίκτυα επικοινωνίας δεν υπάρχει γνώση. Πριν από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τις τηλεδιασκέψεις, τα διεθνή συνέδρια και τις επαγγελματικές ενώσεις, οι διανοητές βασίζονταν σε διαφορετικού είδους δίκτυα. Τα τελευταία χρόνια γίνονται συστηματικές προσπάθειες ανασυγκρότησης των δικτύων του παρελθόντος, προκειμένου να περιγράψουμε πώς κινήθηκαν οι ιδέες και να ερμηνεύσουμε τους λόγους που προέκυψαν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.

Μία τέτοια προσπάθεια, μεταξύ άλλων, ξεκίνησε το Πανεπιστήμιο του Stanford με το φιλόδοξο πρόγραμμα «Mapping the Republic of Letters». Το εγχείρημα είχε ως φιλοδοξία να χαρτογραφήσει τα δίκτυα αλληλογραφίας μερικών σημαντικών διανοητών του 17ου και 18ου αιώνα. Ειδικά ο ευρωπαϊκός 18ος αιώνας, η εποχή του Διαφωτισμού, γνώρισε έντονη κινητικότητα ιδεών και ανθρώπων. Υπήρχαν δίκτυα αλληλογραφίας που εκτείνονταν κυριολεκτικά σε όλο τον πλανήτη. Υπήρχαν κοινωνικά δίκτυα που δημιουργήθηκαν από τις επιστημονικές ακαδημίες και τα φυσικά δίκτυα που δημιουργούνταν από τα ταξίδια. Από την εποχή του Έρασμου έως την εποχή του Βενιαμίν Φραγκλίνου, αυτά τα δίκτυα ήταν η πηγή της γνώσης. Διευκόλυναν τη διάδοση και την κριτική των ιδεών, των πολιτικών ειδήσεων και την κινητικότητα ανθρώπων και αντικειμένων.

Πώς ήταν αυτά τα δίκτυα; Ήταν τόσο εκτεταμένα όσο θεωρούμε; Εξελίχθηκαν στο πέρασμα των αιώνων; Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, το οποίο ανήκει στο ευρύτερο πεδίο των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Σπουδών, επιχειρεί να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα μέσα από την χαρτογράφηση των δικτύων. Χρησιμοποιεί εκλεπτυσμένα και διαδραστικά εργαλεία οπτικοποίησης και έχει στόχο να συγκροτήσει ένα αποθετήριο μεταδεδομένων για τους πρώιμους νεότερους χρόνους (17ος-18ος αιώνας). Έχουν οργανώσει το αποθετήριο με τρεις διαφορετικούς θεματικούς άξονες: αλληλογραφία, δημοσίευση, ταξίδια. Σε κάθε θεματικό άξονα αντιστοιχούν κάποιες μελέτης περίπτωσης (case studies), οι περισσότερες εκ των οποίων είναι συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα. Για παράδειγμα, αν πάει κανείς στον Γαλιλαίο μπορεί να δει την αλληλογραφία που συνέταξε κατά την περίοδο της πνευματικής του δραστηριότητας. Αν πάει στην κατηγορία «αλληλογραφία», έχει να επιλέξει μεταξύ διαφορετικών ιστορικών προσώπων, εκ των οποίων ένα είναι και ο Γαλιλαίος.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το εγχείρημα συγκρότησης ενός διανοητικού χάρτη της επιστήμης της Ισπανικής Αυτοκρατορίας. Αν πάει κανείς στον αντίστοιχο σύνδεσμο, μπορεί να δει σε ποιες επικράτειες και αποικίες της Ισπανικής Αυτοκρατορίας αναπτύχθηκαν συγκεκριμένες επιστήμες, να παρακολουθήσει τις διαδρομές που έκαναν οι ιεραπόστολοι του Τάγματος των Ιησουιτών, να εντοπίσει τους πιο συχνούς σταθμούς των πλοίων του Ισπανικού στόλου, καθώς και τι είδους γνώση επέστρεφε από την περιφέρεια της Αυτοκρατορίας στο κέντρο. Για έναν ιστορικό, αυτές οι πληροφορίες είναι πραγματικά πολύτιμες, γιατί του επιτρέπουν να κάνει κάποια ερωτήματα που μπορεί να μην έθετε διαφορετικά.

Έχουν τα δίκτυα κανόνες;

Προφανώς. Και κάθε δίκτυο συγκροτεί τους δικούς του κανόνες, είτε ρητά είτε υπόρρητα. Οι άνθρωποι που συμμετέχουν σε αυτά τα δίκτυα ζουν σε συγκεκριμένη εποχή και μοιράζονται κοινές αξίες. Με βάση αυτές τις αξίες οριοθετούν τα διανοητικά τους εγχειρήματα και καλλιεργούν «συλλογικά» κριτήρια μέσα από τα οποία προκύπτει ένα συγκεκριμένο είδος γνώσης. Το δίκτυο, επομένως, δεν διευκολύνει απλώς την επικοινωνία και αυξάνει την κινητικότητα. Είχαν, έχουν και θα έχουν ελεγκτικό ρόλο στην παραγωγή γνώσης. Η συμμετοχή σε ένα δίκτυο, η επικοινωνία με όσες/όσους συμμετέχουν σε αυτό, η κριτική στις θέσεις άλλων και η δημοσίευση συγκεκριμένων αποτελεσμάτων οριοθετούνται και κανονικοποιούνται μέσα από διαδικασίες κοινωνικών συναινέσεων αλλά και αποκλεισμών. Ας δούμε μερικά δίκτυα, από τον Ύστερο Μεσαίωνα έως τους πρώιμους νεότερους χρόνους, προκειμένου να καταλάβουμε τη φυσιογνωμία διαφορετικών δικτύων.

Πανεπιστήμια

Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα, εμφανίζονται στην Ευρώπη τα πρώτα Πανεπιστήμια. Συγκροτούν προγράμματα σπουδών που βασίζονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα, εκδίδουν τίτλους σπουδών, μεταπτυχιακούς τίτλους και διδακτορικά. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι άνθρωποι μοιράζονται κοινές γνώσεις και εκπαιδεύονται με παρόμοιο τρόπο. Τα Πανεπιστήμια αποτελούσαν τους κόμβους ενός διευρυμένου δικτύου που αναπτυσσόταν εξαιρετικά γρήγορα. Μέσα σε δύο αιώνες ήταν δεκάδες τα Πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν. Στην περίοδο της Αναγέννησης, συνέχιζαν να αποτελούν τον ανώτερο εκπαιδευτικό θεσμό, ωστόσο άρχισαν να θεωρούνται συντηρητικά και αρκετοί διανοητές ασκούσαν κριτική σε αυτά. Η κριτική κατευθυνόταν στα προγράμματα σπουδών, τα οποία θεωρήθηκαν παρωχημένα και προσδεμένα στην αυθεντία της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Εξαιτίας της κριτικής στα Πανεπιστήμια, άρχισε να παράγεται νέα γνώση. Αυτή η νέα γνώση, μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας στα μέσα του 15ου αιώνα, διαδόθηκε πιο γρήγορα. Πώς διαδόθηκε εκτός Πανεπιστημίων; Φυσικά, μέσα από νέα δίκτυα.

Πατρωνία

Η πατρωνία υπήρξε ένας διαδεδομένος κοινωνικός θεσμός της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Οι πάτρωνες ήταν ισχυροί προστάτες, που κατείχαν πολιτική εξουσία, αυλές και υπηκόους. Αν ένας διανοητής δεν συμμετείχε σε κάποιο πολύπλοκο δίκτυο πατρωνίας, ήταν αδύνατο να σταδιοδρομήσει και να ανέλθει σε ανώτερη κοινωνική τάξη. Η σύνδεση ενός διανοητή με έναν πάτρωνα δεν ήταν υποχρεωτική, ωστόσο η έλλειψή της ισοδυναμούσε με κοινωνική αυτοκτονία. Η σχέση μεταξύ πάτρωνα και προστατευόμενου ήταν εξουσιαστική και χτιζόταν μέσα από την ανταλλαγή δώρων. Η σχέση αυτή συγκροτείτο μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία που δεν ενέπλεκε μόνο τα δύο μέρη, αλλά και αρκετούς ενδιάμεσους και μεσάζοντες, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο ο πάτρωνας φαινόταν να μπορεί να κάνει κάτι για τον προστατευόμενό του, ο οποίος τον είχε μεγαλύτερη ανάγκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν είχαν όλοι οι διανοητές το ίδιο δικαίωμα να απευθυνθούν σε έναν διακεκριμένο πάτρωνα. Όσο μεγαλύτερη φήμη είχε αποκτήσει ένας διανοητής, τόσο πιο πιθανό ήταν να τον βρει ένας μεσάζοντας και να τον προτείνει σε έναν πάτρωνα. Κάθε διανοητής, ανάλογα με τη φήμη που είχε, κυκλοφορούσε σε διαφορετικούς κύκλους και προσέλκυε τα βλέμματα διαφορετικών πατρώνων.

Observationes

Έως τον 16ο αιώνα υπήρχε μία κουλτούρα, σύμφωνα με την οποία οι διανοητές σχολίαζαν στο περιθώριο των κειμένων όσες νέες γνώσεις αποκόμιζαν. Αυτοί οι σχολιασμοί ονομάζονταν στα Λατινικά «observationes», δηλαδή παρατηρήσεις. Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, και στο πλαίσιο της κριτικής που αναφέρθηκε προηγουμένως απέναντι στα Πανεπιστήμια, προέκυψε μια σημαντική μεταμόρφωση. Η συνήθεια του σχολιασμού μεταβλήθηκε από μια κουλτούρα απλών σημειώσεων σε ένα επιστημικό είδος που παρήγαγε συγκεκριμένη γνώση. Κοινότητες γιατρών και αστρονόμων έγραφαν βιβλία όπου οι παρατηρήσεις είχαν αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε είχαν πάρει τη θέση του κυρίως κειμένου. Πλέον, κυκλοφορούσαν observationes που αποτελούσαν καταγραφές εμπειριών, μοναδικών παρατηρήσεων, νέων προσεγγίσεων και προσωπικών μεθόδων. Αυτά τα κείμενα ταξίδευαν σε δίκτυα ιατρικής και αστρονομίας και εμπλουτίζονταν διαρκώς. Επρόκειτο, κυριολεκτικά, για ένα δίκτυο που έτεμνε άλλα δίκτυα παραγωγής γνώσης και που αποτελούταν κυρίως από βιβλία που ταξίδευαν.

Ακαδημίες και Εταιρείες

Στον 17ο αιώνα έχουμε την ίδρυση των πρώτων επιστημονικών εταιρειών και ακαδημιών. Σε αυτές οι διανοητές παρουσίαζαν τα έργα τους και συζητούσαν δημόσια τις απόψεις τους. Οι πιο σημαντικές από αυτές τις εταιρείες ήταν η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου και η Ακαδημία Επιστημών του Παρισίου. Εξέδιδαν, επίσης, τα πρώτα επιστημονικά περιοδικά, μέσα από τα οποία διαδιδόταν νέα γνώση. Τα περιοδικά αποτελούσαν μέσο επικοινωνίας στο οποίο οι διανοητές μπορούσαν να μεταφέρουν τις θεωρίες τους σε ένα μεγαλύτερο κοινό. Οι ακαδημίες και εταιρείες ήταν αυτόνομες από την Εκκλησία και τα Πανεπιστήμια και αποτελούνταν από διανοητές πολλών και διαφορετικών ειδικοτήτων.

Εργαστήρια

Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τα εργαστήρια μέσα στα οποία οι πειραματικοί φιλόσοφοι, όπως ονομάζονταν, παρήγαγαν με τη βοήθεια νέων οργάνων και εργαλείων πρωτοφανή φαινόμενα. Ενδεχομένως, να μοιάζει παράδοξο που συμπεριλαμβάνουμε τα πειραματικά εργαστήρια στην κατηγορία των δικτύων. Αν δούμε, όμως, τους κοινωνικούς όρους με τους οποίους δομήθηκαν, κάθε άλλο παρά παράδοξο μοιάζει. Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα η πειραματική φιλοσοφία, ειδικά στη Βρετανία, αποτελούσε τη νέα πηγή βεβαιότητας για τα αίτια που διέπουν τη φυσική πραγματικότητα. Μέσα σε όργανα, όπως η αντλία κενού, επιδέξιοι πειραματιστές κατασκεύαζαν φαινόμενα που δεν μπορούσαν να εντοπιστούν μέσω προσεκτικής παρατήρησης της φύσης. Για παράδειγμα, κενό δεν υπάρχει στη φύση αλλά μια αντλία κενού μπορούσε να δημιουργήσει εκείνες τις μοναδικές συνθήκες που θα επέτρεπαν τη συζήτηση για την ενδεχόμενη ύπαρξή του. Και η λέξη κλειδί είναι η «συζήτηση». Τα πειράματα γίνονταν πάντα με την παρουσία μαρτύρων και συγκεκριμένα ευγενών (gentlemen). Γιατί ευγενείς; Γιατί μόνο αυτοί δεν θα είχαν κανέναν δόλο στη μαρτυρία τους. Ένας ευγενής δεν θα έλεγε ποτέ ψέματα. Αυτή η ταξική διάσταση της πειραματικής διαδικασίας είναι πολύ ενδιαφέρουσα για δύο λόγους. Από τη μία, δείχνει ότι η γνώση παράγεται μέσα από σχέσεις εξουσίας. Από την άλλη, δείχνει κάτι με το οποίο είμαστε εξοικειωμένοι και στο παρόν, ότι η γνώση προκύπτει μέσα από την εμπιστοσύνη και συναίνεση μεταξύ όσων συμμετέχουν σε παρόμοιες διαδικασίες.

Καφενεία και σαλόνια

Στις αρχές του 18ου αιώνα έχουμε τα πρώτα καφενεία στην Ευρώπη όπου οι διανοητές έρχονται σε επαφή με ανθρώπους από διαφορετικές κοινωνικές διαστρωματώσεις. Εξαιρετικά σημαντικό είναι ότι μέσα σε αυτούς τους χώρους διακινούνται και οι πρώτες εφημερίδες, μέσα από τις οποίες οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν για εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα χιλιάδες μίλια μακριά. Αρκετοί ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η ανάδυση της αστικής τάξης έγινε μέσα σε αυτούς τους χώρους. Άνθρωποι που επέστρεφαν από ταξίδια ή έφευγαν για άλλα μέρη μοιράζονταν νέες ιδέες και εμπειρίες. Επίσης, στα περίφημα σαλόνια κυριών γίνονταν εκλεπτυσμένες συζητήσεις σε πλήθος επιστημονικών θεμάτων. Μορφωμένες κυρίες και κύριοι των ανώτερων κοινωνικών τάξεων συνομιλούσαν για φιλοσοφία, μαθηματικά, αστρονομία, οπτική, γεωγραφία κτλ.

Και τα όρια διευρύνονται…

Η ύπαρξη δικτύων μας αποκαλύπτει ότι η γνώση δεν προκύπτει αποκαλυπτικά ή τυχαία. Η χαρτογράφησή τους, όμως, μας αποκαλύπτει πολύ περισσότερα. Μας αποκαλύπτει ότι οι συσχετισμοί μεταξύ ανθρώπων, ιδεών, πρακτικών και αντικειμένων οριοθετεί και προσδιορίζει το ίδιο το περιεχόμενο της γνώσης. Η ερμηνεία της κατανόησης του κόσμου αποτελεί κυρίως περιγραφή και ερμηνεία των παραπάνω συσχετισμών.
 
Περισσότερες πληροφορίες 
για το πρόγραμμα «Mapping the Republic of Letters»:

Δημήτρης Πετάκος

8/12/2020