Κοινοβούλιο, τα Rafale, τα F-35 η αναβάθμιση των F-16 Block 50: Τι κάνουμε λάθος;
Τι κάνουμε λάθος;
Η κινητικότητα στα εξοπλιστικά προγράμματα είναι δεδομένη, κάτι το οποίο πιστώνεται η κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη. Μετά από την 15ετή συστημική αδιαφορία και εγκατάλειψη των Ενόπλων Δυνάμεων, το νερό μπαίνει στο αυλάκι. Όμως οι ελλείψεις που έχουν συσσωρευθεί είναι κυριολεκτικά τρομακτικές.
Στην πραγματικότητα, το ποσό των 10 δισ. ευρώ απαιτείται μόνο για την αντικατάσταση των υπέργηρων μέσων που αξιοποιεί μόνο το Πολεμικό Ναυτικό… Πρέπει να είσαι εντελώς γελοίος ως κράτος για να μην αντιλαμβάνεσαι ότι η προσπάθεια για να παραμένει σε λελογισμένα με την οικονομία σου επίπεδα πρέπει να έχεις σχεδιασμό δεκαετίας και 15ετίας.
Κάθε χρόνο πρέπει να δαπανάς ποσά ώστε να υπάρχει σταδιακή αναβάθμιση και απόσυρση του πεπαλαιωμένου υλικού στον χρόνο που επιβάλλεται. Διότι όταν τα “ξεχνάς”, ξαφνικά ανακαλύπτεις ότι το ποσό που απαιτείται για να επαναφέρεις μια στοιχειώδη κανονικότητα και έναν ορθολογισμό, είναι απλά ιλιγγιώδες.
Η είδηση της ημέρας είναι η εισαγωγή της συμφωνίας με τους Γάλλους για τα Rafale στη Βουλή. Το ενθαρρυντικό είναι πως όλοι δείχνουν ότι αντιλαμβάνονται την κολοσσιαία σημασία του προγράμματος για την Πολεμική Αεροπορία, που μπαίνει σε νέα εποχή. Θα υπάρξει κανένας “εθνοπατέρας” (ή “εθνομητέρα” διότι είμαστε και της πολιτικής ορθότητας), να εγείρει το θέμα της συνολικότερης προσέγγισης της χώρας μας στο θέμα των εξοπλιστικών;
Η συμφωνία από απόψεως κόστους είναι λογική. Υπάρχει και πακέτο υποστήριξης, ώστε να μην αντιμετωπίσουμε προβλήματα και αδιέξοδα του πρόσφατου παρελθόντος. Θα ρωτήσει όμως κανείς τους το αυτονόητο; Ότι το κόστος δημιουργίας της υποδομής υποστήριξης για ένα πραγματικά υπερσύγχρονο μαχητικό στοιχίζει… “ο κούκος αηδόνι” όταν το κάνεις για μια μοίρα αεροσκαφών μόνο;
Επειδή μας αρέσουν οι δουλειές “στο γόνατο”, μην εκπλαγεί κανείς εάν κάνουν ακριβώς το ίδιο και με τα F-35. Αυτό έχουν προαναγγείλει εξάλλου! Όποτε προχωρήσουμε! Θα έχουμε έναν εξαιρετικά ικανό στόλο μαχητικών αεροσκαφών, αρκεί βέβαια να προμηθευθούν τα κατάλληλα όπλα που θα μετατρέψουν τις αναμφισβήτητα ικανότατες πλατφόρμες σε εργαλεία τρομακτικής καταστροφής εάν οποιοσδήποτε “εκτραπεί”. Οποτεδήποτε.
Αυτό δημιουργεί την αποτροπή. Η βεβαιότητα του αντιπάλου για την ικανότητα σου να τον τσακίσεις. Στην κυριολεξία Τα υπόλοιπα είναι… φιλοσοφίες του καναπέ. Η στρατιωτική ισχύς και η βούληση βέβαια των ηγεσιών να θέτουν ξεκάθαρες “κόκκινες γραμμές” στους αντιπάλους μεγιστοποιούν την αποτρεπτική αξία της στρατιωτικής μηχανής, η οποία από την πλευρά της δίνει προστιθέμενη αξία σε ένα καλό διπλωματικό σώμα…
Εν ολίγοις, αν δεν θέλουμε να κοροϊδευόμαστε μεταξύ μας, η πολιτική και η στρατιωτική ηγεσία θα πρέπει να προετοιμαστούν… ψυχολογικά παρακολουθώντας την εξέλιξη του διαγωνισμού στην Κροατία για 12 μαχητικά. Εκεί προσφέρονται 12 μεταχειρισμένα Rafale. Εάν δεν επιλεγούν η Ελλάδα θα πρέπει να κινηθεί ταχύτατα.
Εξασφαλίζοντάς τα μαζί με μια συμπληρωματική παραγγελία καινούργιων μαχητικών, έστω σε κάποιο βάθος χρόνου, θα πρέπει να έχει στόχο να δημιουργήσει δυο “γεμάτες” μοίρες Rafale, ώστε και από οικονομικής πλευράς η επένδυση να αρχίσει έχει νόημα και από επιχειρησιακής η επένδυση να αποδώσει τα μέγιστα.
Εν αναμονή της τουρκικής κίνησης που θα απαντήσει στα ελληνικά εξοπλιστικά. Μην έχετε ουδεμία αμφιβολία. Βασική τους προτεραιότητα παραμένουν τα F-35 και λίγο πιο πίσω ακολουθεί ως εναλλακτική το Eurofighter Typhoon, που πέραν του επιχειρησιακού, έχει και ισχυρότατο διπλωματικό σκεπτικό που δεν θα μας αρέσει καθόλου. Οι Τούρκοι ξέρουν ότι μειονεκτούν και θα απαντήσουν. Είναι απλά θέμα χρόνου.
ΣΕΒΟΜΑΣΤΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΤΟ ΧΡΗΜΑ ΤΟΥ ΦΟΡΟΛΟΓΟΥΜΕΝΟΥ;
Στην δε περίπτωση των μαχητικών πέμπτης γενιάς F-35 Lightning II, ας φροντίσουμε να μην επαναλάβουμε τα λάθη του παρελθόντος. Υπάρχουν δυο διαστάσεις στο πρόβλημα τις οποίες οφείλει η πολιτική ηγεσία να λάβει πολύ σοβαρά υπόψη:
Η πρώτη είναι ότι το μαχητικό πρέπει να εισαχθεί σε υπηρεσία στην Πολεμική Αεροπορία πριν από την Τουρκία. Ας φαίνεται σήμερα ότι η Τουρκία είναι αποκλεισμένη και ότι η ικανοποίηση των προϋποθέσεων για την επιστροφή της μοιάζουν ανυπέρβλητο εμπόδιο. Ποτέ δεν ξέρεις με σιγουριά. Εάν θεωρούμε ότι η ένταξή μας στην ομάδα των χωρών-χρηστών είναι νομοτελειακή, ας κινηθούμε πιο ζωηρά και από τώρα. Θα το βρούμε μπροστά μας…
Η δεύτερη, που ασφαλώς συνδέεται με την πρώτη, είναι μια συνολικότερη και σε βάθος χρόνου συμφωνία με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όχι “από το ράφι” δυο δεκάδες μαχητικά και ξαναβλέπουμε το θέμα σε κάποια χρόνια. Αυτή είναι συνταγή οικονομικής καταστροφής.
Έχουμε ποτέ αναλογιστεί πόσο μας κόστισε ο στόλος των F-16 με τη λογική των τμηματικών αγορών και πόσο θα μας στοίχιζε εάν είχαμε υπολογίσει τις ανάγκες μας από την αρχή, με ένα συμβόλαιο π.χ. για 100 μαχητικά του τύπου σε βάθος 20ετίας; Τελικά αγοράσαμε περισσότερα από 100! Πόσο περισσότερο έργο για την αμυντική βιομηχανία θα είχαμε εξασφαλίσει; Επιπρόσθετα, εάν θα μπορούσαν να κατασκευάζονται στην ΕΑΒ; Ή να αναλάβει μέρος τους και να είχε ενταχθεί στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα της Lockheed Martin;
Ας ζητήσουν από την ίδια της εταιρία να τους κάνει μια εκτίμηση. Θα εκπλαγούμε, ενώ πιθανότατα θα αποτελέσει την καλύτερη απόδειξη της ανοησίας μας να… τρομάζουμε με τα ποσά της επένδυσης. Τα οποία κόβουμε σε κομματάκια “για να μη μας φανεί”. Καταστρέφοντας την οικονομία μας.
Πόσα θα χρειαστούμε στα επόμενα 20 χρόνια; Ας βάλουμε την παραγγελία ΤΩΡΑ. Να “κλειδώσουμε” τις τιμές κι ας αντιμετωπίσουμε το κόστος με ένα ευνοϊκό χρονοδιάγραμμα πληρωμών σε βάθος 20ετίας, έχοντας σύμμαχο το πρωτόγνωρα ευνοϊκό γεωπολιτικό περιβάλλον και τις εξαιρετικές σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και ας δούμε παράλληλα τι μπορεί αν γίνει με την ΕΑΒ, μεγάλο ασθενή των τελευταίων δεκαετιών, μαζί με τις υπόλοιπες κρατικές αμυντικές βιομηχανίες.
ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΑ F-16 BLOCK 50
Τούτων λεχθέντων όμως, έχουμε και μια απορία την οποία δεν μπορούμε να λύσουμε. Αφορά το πρόγραμμα της αναβάθμισης των F-16 Block 50 από τα απάρτια που θα προκύψουν από την αναβάθμιση των 84 -πλέον προηγμένων στο ελληνικό οπλοστάσιο- μαχητικών F-16 σε “V”.
Από τα τέλη του -προηγούμενου- καλοκαιριού υπάρχει μια LOR που ετοιμάζεται και δεν λέει να ολοκληρωθεί, να συζητηθεί και να σταλεί. Όλες οι πληροφορίες αναφέρουν ότι το πρόγραμμα θα προχωρήσει αμέσως μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας με τα Rafale. Εμείς πάλι θα επιμέναμε ότι υπάρχει μια βασικότατη παρανόηση. Και θα το εξηγήσουμε αμέσως.
Ασφαλώς η συμφωνία για τα Rafale πρέπει να τελειώνει άμεσα. Τι σχέση έχει όμως αυτό με την υπόθεση των Block 50 που σέρνεται τόσους μήνες. Το ένα είναι έγκριση για συμβασιοποίηση της συμφωνίας και το άλλο μια απλή διαδικαστική ενέργεια! Συνεπάγεται η αποστολή LOR στις Ηνωμένες Πολιτείες την ανάληψη οποιασδήποτε υποχρέωσης από την ελληνική πλευρά; Όχι εξ όσων κατανοούμε εμείς! Σημαίνει απλά την επίσημη διερεύνησης μιας πιθανής συνεργασίας! Για να μη μιλάμε “στον βρόντο”.
Ποιο είναι το επιχείρημα εδώ; Ότι εάν έχει οριστικοποιηθεί ότι η αναβάθμιση πρέπει να προχωρήσει, δεν έχει απολύτως κανένα νόημα να “λιβανίζουμε” τη LOR τόσους μήνες, απασχολώντας το Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας (ΓΕΑ)! Εάν δεν είμαστε έτοιμοι να σηκώσουμε το κόστος, πάλι αυτό που κάνουμε δεν έχει κανένα νόημα!
Η απάντηση στη LOR θα καθυστερήσει γύρω στο εξάμηνο να μας έρθει. Οπότε, την όποια καθυστέρηση στο “πράσινο φως” για να προχωρήσει η υπογραφή συμφωνίας για το πρόγραμμα, ας την μεταθέσουμε για τότε! Ας τα έχουμε όλα έτοιμα να προχωρήσουν και ας καθυστερήσουμε την τελική υπογραφή! Ποιος ο λόγος που το πρόγραμμα δεν έρχεται τόσο καιρό στη Βουλή να πάρει την τελική του έγκριση;
Ένα είναι το ερώτημα που οφείλουν άπαντες να απαντήσουν: Αντιλαμβανόμαστε ότι εάν δεν αναβαθμιστούν τα αεροσκάφη (σ.σ. συμπεριλαμβανομένης της δομικής αναβάθμισης) η ημερομηνία της οριστικής απόσυρσής τους από το ελληνικό οπλοστάσιο είναι πολύ κοντά;
Να γράψουμε περισσότερα για το θέμα; Δεν θα ήταν φρόνιμο για ευνόητους λόγους. Αν και πολύ λίγα σήμερα είναι πραγματικά “μυστικά” και “απόρρητα”. Καλό θα ήταν όμως η ερώτηση αυτή να κατατεθεί στον αρχηγό της Αεροπορίας, όταν με το καλό αποφασίσουμε να πάμε το θέμα στη Βουλή. Αυτά.
12/1/2021
ΣXETIKA ΘΕΜΑΤΑ
- Αντιθέτως, βλέπουμε ότι η λογική της κυβέρνησης συντηρεί (ίσως από ιδεοληψία) ένα κλίμα σταδιακής απαξίωσης της αμυντικής βιομηχανίας.Αφού βλέπω ότι τα νέα προγράμματα στερούνται ισοδύναμων βιομηχανικών επιστροφών,τόσο στον κατασκευαστικό/συντήρησης τομέα, όσο και σε νέα τεχνογνωσία που είναι απαραίτητη για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας.
- Αυτές οι κινήσεις δείχνουν έλλειψη σοβαρότητας,έχει χαθεί η λογική, και ότι η κυβέρνηση αδυνατεί ή δεν επιθυμεί ουσιαστικά να αναβαθμίσει την εγχώρια αμυντική βιομηχανία,που την χρειαζόμαστε για πολλούς λόγους.
2.
Αμερικανικές Φρεγάτες, Arleigh Burke & Πολεμικό Ναυτικό:
Πικρές αλήθειες
“Σε σχόλιό του στο διαδίκτυο ο Σμχος (ΜΗ) Κ. Ζηκίδης γράφει τα ακόλουθα: “
Εδώ και αρκετά χρόνια συντηρείται στην δημόσια συζήτηση, ιδίως μέσω συγκεκριμένων ιστοσελίδων και αναλυτών, το ενδεχόμενο παραχώρησης δύο έως τεσσάρων αντιτορπιλικών κλάσης Arleigh Burke (ΑΒ) από τις ΗΠΑ, χωρίς να διευκρινίζεται η τιμή ή η ακριβής διαμόρφωση, υπονοώντας όμως ότι υπάρχει πιθανότητα δωρεάν παραχώρησης ή σε συμβολική τιμή και μάλιστα με τα όπλα τους.
Έτσι, έχουν γίνει ατέρμονες συζητήσεις σχετικά με τον αναμφισβήτητα ισχυρό οπλισμό των Arleigh Burke, τους πυραύλους SM2, το σύστημα μάχης Aegis και το ραντάρ SPY-1, ενώ αρκετοί φαντασιώνονται και πυραύλους πλεύσης Tomahawk (παραγνωρίζοντας προφανώς το γεγονός ότι το “μακρύτερο” αμερικανικό κατευθυνόμενο βλήμα που μας έχει αποδεσμευθεί είναι ο Harpoon RGM-84D Block 1C, της δεκαετίας του ‘80).
Δηλαδή, για να το πούμε πιο απλά, συζητάμε την πιθανότητα παραχώρησης δύο πλοίων κόστους περίπου 2 δισ. $ το καθένα, κομπλέ (με τα όπλα τους) και φυσικά άμεσα (what else?). Και αυτό τώρα το συζητάμε σοβαρά…
Όπως είναι φυσικό, δεν ασχολούμαστε με λεπτομέρειες, όπως τα περίπου 340 άτομα προσωπικό που θέλει το κάθε πλοίο, το μεγάλο βύθισμα (σχεδόν 10 μ) το οποίο καθιστά ακατάλληλους τους περισσότερους λιμένες της χώρας ή το τεράστιο κόστος χρήσης, δεδομένων των 4 αεριοστροβίλων κινητήρων που έχει το καθένα, καθώς και το πολύ σημαντικό κόστος γενικής επισκευής που θα απαιτούταν…
Εναλλακτικά, γίνεται συζήτηση για την παραχώρηση δύο καταδρομικών κλάσης Ticonderoga επίσης από τις ΗΠΑ, με την ίδια ασάφεια περί τιμής, διαμόρφωσης και κατάστασης.
Και εδώ, λεπτομέρειες, όπως το γεγονός ότι τα εν λόγω καταδρομικά είναι πολύ παλαιότερα, πολύ μεγαλύτερα, με πιο μεγάλο βύθισμα, πολύ πιο κοστοβόρα και με μεγαλύτερες απαιτήσεις πληρώματος από τα Arleigh Burke, μας αφήνουν παγερά αδιάφορους.
Επειδή όμως δεν είμαστε εμείς το κέντρο του κόσμου, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και ορισμένα άλλα θεματάκια. Έτσι, οι ΗΠΑ έχουν το ισχυρότερο Ναυτικό στον πλανήτη, μέχρι πρότινος με μεγάλη διαφορά από οποιοδήποτε άλλο κράτος.
Αρκεί να αναφέρουμε ότι είναι η μοναδική χώρα με 10 αεροπλανοφόρα, μετά της ανάλογης συνοδείας βεβαίως-βεβαίως. Όμως, όλα αυτά “μέχρι πρότινος”, καθώς η Κίνα έχει ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα εν εξελίξει, με αποτέλεσμα να έχει ήδη ξεπεράσει το USN, τουλάχιστον αριθμητικά.
Έτσι, το USN διαθέτει 293 πολεμικά πλοία (αρχές του 2020), ενώ το κινεζικό ναυτικό γύρω στα 350 (εκ των οποίων 130 μεγάλες μονάδες επιφανείας), με αυξητικές τάσεις:
Για το λόγο αυτό, ο αμερικανός Πρόεδρος έχει θέσει εδώ και χρόνια ως στόχο έναν στόλο από 355 πολεμικά πλοία.
Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι αστείο να συζητάμε για παραχωρήσεις (πόσο μάλλον για δωρεάν παραχωρήσεις) αντιτορπιλικών Arleigh Burke, τα οποία είναι και τα σοβαρότερα πλοία που έχουν οι ΗΠΑ πέραν των αεροπλανοφόρων, ιδίως εάν λάβουμε υπόψη το φιάσκο με τα Zumwalt, που από 32 έμειναν 3…
Να θέσω όμως εκ νέου μερικά ρητορικά ερωτήματα:
Γιατί περιμένουμε να μας παραχωρήσουν πλοία τέτοιου μεγέθους οι ΗΠΑ δωρεάν ή σχεδόν δωρεάν; Πότε ήταν η τελευταία φορά που μας δώρισαν κάποιο αξιόλογο οπλικό σύστημα;
Απαντώ: στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, ένεκα της συμμετοχής μας στον 1ο πόλεμο του Κόλπου, καθώς και λόγω λήξης του Ψυχρού Πολέμου και συνακόλουθης μείωσης οροφών πολεμικού υλικού.
Έκτοτε, δεν μας έχουν παραχωρήσει κάτι αξιόλογο δωρεάν: ό,τι παραχωρήθηκε είχε κόστος αγοράς (έστω και πολύ χαμηλό σε σχέση με την ονομαστική αξία, όπως π.χ. στα Ε/Π Kiowa και Chinook) ή υπήρχε σημαντικό κόστος μεταφοράς/γενικής επισκευής.
Πέραν τούτου, σε καμία περίπτωση δεν συνιστούσε μείζον οπλικό σύστημα που θα συνεισέφερε αποφασιστικά στη νίκη…
Ανάλογους προβληματισμούς είχα θέσει προ μερικών μηνών.
Επίσης: ποιος είναι ο κύριος αντίπαλός μας; Η Τουρκία. Πότε μας έδωσαν κάτι οι ΗΠΑ, είτε δωρεάν είτε όχι, χωρίς να δώσουν κάτι αντίστοιχο στους απέναντι; Δεν θυμάμαι κάτι τέτοιο.
Αντιθέτως, προέβησαν στην πώληση των πυραύλων πλεύσης SLAM-ER, ως αντιστάθμισμα στην προμήθεια των δικών μας SCALP EG. Γιατί να μας έδιναν λοιπόν κάτι αξιόλογο σήμερα;
Θεωρεί κανείς ότι οι ΗΠΑ θεωρούν την Τουρκία εχθρό; Όσο καλές κι αν είναι οι σχέσεις μας με τις ΗΠΑ (και σήμερα θεωρώ ότι είναι σε εξαιρετικό επίπεδο), η προσμονή για παραχώρηση (πόσο μάλλον για δωρεάν παραχώρηση) ενός οποιουδήποτε σοβαρού οπλικού συστήματος που θα άλλαζε τις ισορροπίες στο Αιγαίο αγγίζει το χώρο του φαντασιακού.
Προσφάτως, ξεκαθάρισε η ατμόσφαιρα με το υποτιθέμενο “όνειρο” των Arleigh Burke.
Για τα Tico υπάρχει πιθανότητα (ή κίνδυνος θα μπορούσε να πει κανείς) παραχώρησης, καθώς είναι πεπαλαιωμένα και η γενική επισκευή τους είναι πλέον ασύμφορη για το USN. Η οποιαδήποτε συζήτηση περί Tico βέβαια αγγίζει τα όρια της φαιδρότητας, όταν εμφανίζονται κόστη εκσυγχρονισμού της τάξης των 400 εκατ. $ ανά πλοίο.
Κατόπιν τούτου, πλέον τίθεται θέμα για την επιμονή συντήρησης της σχετικής συζήτησης περί Arleigh Burke κλπ. Στο πλαίσιο αυτό, δεν μπορώ να αποφύγω να συνδέσω την άσκοπη αυτή συζήτηση με το θέμα της “ενδιάμεσης” λύσης του προγράμματος των Φ/Γ του ΠΝ ή με την τύχη των Ναυπηγείων Σκαραμαγκά.
Τελικά, το αποτέλεσμα ήταν το χάσιμο χρόνου: ενώ οι ανάγκες του ΠΝ είναι γνωστές και επιτακτικές, δεν έχει ληφθεί καμία απόφαση επί της ουσίας, καθώς για τόσους μήνες ή χρόνια συζητάμε για ένα ενδεχόμενο το οποίο στερείτο βάσης, ενώ διαφαίνεται ότι δεν λαμβάνουμε υπόψη στο βαθμό που θα έπρεπε τις απαιτήσεις του ΠΝ.
Στο πλαίσιο αυτό, επαναλαμβάνω τους στίχους:
“Πέφτουν τα ψέματα βροχή,μα η αλήθεια σώζει…”
Είμαστε λοιπόν πλέον στο 2021. Δεν είμαστε στην δεκαετία του ‘50 ή του ‘60, στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, όπου το ΝΑΤΟ (δηλαδή οι ΗΠΑ και οι πλουσιότερες χώρες) μας παραχωρούσαν δωρεάν οπλικά συστήματα ως NATO surplus, τόσο σε εμάς, όσο και στους απέναντι, με σκοπό την αντιμετώπιση του κινδύνου του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Δεν χαρίζει πλέον κανένας, τίποτα. Ούτε οι ΗΠΑ έχουν πλέον την ισχύ να επιβάλουν τις απαιτήσεις τους στον Έρντο τόσο εύκολα όσο στο παρελθόν, όπως φάνηκε περίτρανα με τους S-400 αλλά και σε άλλες περιστάσεις, όπως π.χ. με τον Πάστορα Μπράνσον, τον οποίον προσπάθησαν πολύ να απελευθερώσουν.
Τέλος, σε καμία περίπτωση δεν διαφαίνεται ότι οι ΗΠΑ έχουν διάθεση να έρθουν σε ρήξη με την Τουρκία για εμάς. Γιατί ακριβώς να το έκαναν αυτό, είπαμε;
Η γείτων εξοπλίζεται και αυτονομείται, αξιοποιώντας την εγχώρια αμυντική της βιομηχανία, οι ΗΠΑ σταδιακά αποσύρονται από το διεθνές γίγνεσθαι και εμείς χάνουμε πολύτιμο χρόνο, ονειρευόμενοι Arleigh Burke και ζητώντας προστασία από συμμάχους που τυγχάνουν και σύμμαχοι των απέναντι (τους οποίους αποδεδειγμένα έχουν σε υψηλότερη εκτίμηση, βλ. ‘74 και ‘96)…
διδάκτορας στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο και στην Σχολή Ικάρων
* Ελλάδα-Τουρκία:Ισχύς, ισορροπία ισχύος, εξοπλισμοί
* Ελλάδα-Τουρκία
* ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ:
Ελλάδα – Κύπρος – Τουρκία.