Ο «μετάνθρωπος» και τα όρια της ελεύθερης βούλησης

 

 Ο «μετάνθρωπος» και τα όρια της ελεύθερης βούλησης

Τι είναι αυτό που καθορίζει τη συμπεριφορά μας και πώς μπορεί να καθοδηγήσει τις αποφάσεις μας. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η νέα αλήθεια. Πόσο πιθανό είναι η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία να αλλάξει και τους ανθρώπους.

Όταν αναφερόμαστε σε ψηφιακά συστήματα πληρωμών και εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης, είτε ενσυνείδητα είτε υποσυνείδητα, δύο έννοιες αναδύονται στην σκέψη μας: το μέλλον και η ελευθερία. Αυτές θα εξετάσουμε σήμερα από μια ευρύτερη οπτική, όχι την στενά χρηματοοικονομική όπως κάνουμε συνήθως. 

Οι άνθρωποι υποστηρίζουν με ευαρέσκεια ότι διαθέτουν ελεύθερη βούληση. Ωστόσο η αλήθεια είναι λιγότερο ευχάριστη. Στην πραγματικότητα το περιβάλλον είναι αυτό που καθορίζει ακόμα και τις πιο απλές καθημερινές σκέψεις ή ενέργειες μας. Για παράδειγμα, όταν βρέχει παίρνουμε ομπρέλα. Αυτή η απόφαση φαινομενικά είναι δικιά μας, όμως δεν εξαρτάται αποκλειστικά από εμάς. Η βροχή προκλήθηκε από μια συγκυρία φυσικών φαινομένων και το λογισμικό των ανθρώπινων διεργασιών του μηχανισμού λήψης αποφάσεων που βρίσκεται στο μυαλό μας, καθόρισε πως η ομπρέλα είναι η κατάλληλη απάντηση στο νέο εξωτερικό πλαίσιο.

Η απόφαση μας που υποτίθεται ακολουθήθηκε από την δικιά μας αυτόνομη εσωτερική φωνή και όχι από κάποιες εντολές, στην πραγματικότητα είναι προβλεπόμενη και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό προκαθορισμένη από ότι αντιλαμβανόμαστε.

Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα: Το 1850 πάνω από το 90% των ανθρώπων ήταν χωρικοί σε μικρούς οικισμούς. Αγνοούσαν την ύπαρξη του ατμού, τον σιδηρόδρομο, τον τηλέγραφο. Παρόλα αυτά η μοίρα τους είχε προδιαγραφεί από μια ομάδα ξένων από την κοινωνική τους πραγματικότητα, που απαρτίζονταν από μηχανικούς, πολιτικούς, τραπεζίτες. Είχαν πάψει να έχουν επιλογές ή για να το περιγράψουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια, το μέλλον είχε προδιαγραφεί ερήμην τους.    

Παρόλα αυτά, οι άνθρωποι εκείνοι αισθάνονταν ελεύθεροι. Θεωρούσαν ότι ενεργούσαν με βάση τις δικιές τους επιθυμίες και λάμβαναν μόνοι τους τις αποφάσεις. Ωστόσο η ελευθερία είναι θέμα ορισμού. Αν ως ελεύθερη βούληση εννοούμε την ικανότητα να ενεργούμε σύμφωνα με τις επιθυμίες μας, τότε ναι. Οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση. Υπάρχει όμως ένα κρίσιμο ερώτημα που προηγείται. Επιλέγουμε πράγματι ελεύθερα τις επιθυμίες μας; 

Η ζωή δεν είναι παρά μια σειρά από συγκυρίες. Τα πάντα εξαρτώνται από το πώς αντιδρούμε σε αυτές. Οι επιλογές που κάνουμε καθορίζονται, αν όχι επιβάλλονται, από τα καπρίτσια της μοίρας. Οικειοθελώς επιλέγει κάποιος στην Ελλάδα να είναι χριστιανός ορθόδοξος και να πηγαίνει στην εκκλησία. Αν όμως είχε γεννηθεί λίγα χιλιόμετρα πιο ανατολικά, είναι απίθανο να είχε προβεί σε αυτή την επιλογή. Μάλλον θα διάλεγε ως τόπο λατρείας και προσευχής κάποιο τζαμί. Οι επιλογές μας οριοθετούνται από το περιβάλλον, όπως ένας σερβιτόρος οριοθετεί την όρεξη μας όταν μας δείχνει τον κατάλογο με το μενού. 

Ωστόσο φαίνεται να είναι ακόμα βαθύτερο. Γιατί αποφασίζω ότι επιθυμώ να φάω λαχανικά και όχι μπριζόλα; Γιατί ψηφίζω τον Α και όχι τον Β; Γιατί νιώθω προτίμηση στις ξανθιές περισσότερο από τις μελαχρινές; Τι με κάνει να πάρω το ένα μονοπάτι και όχι το άλλο; Ερωτήματα που μέχρι πρόσφατα άνηκαν αποκλειστικά στη σφαίρα της φιλοσοφίας, εδώ και καιρό βρίσκονται υπό επιστημονική διερεύνηση. 

Το μικροσκόπιο διεύθυνε την οπτική 

Ο άνθρωπος, αυτό το αδύναμο ον, καρφωμένο σ’ ένα μικρό βράχο του διαστήματος, κατόρθωσε να σπάσει τα δεσμά της βαρύτητας και να πλεύσει στο διαστημικό χώρο. Ταυτόχρονα πέτυχε να επεκτείνει τη φτωχή του όραση στις δυνατότητες του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου και να αντικρίσει τα ίδια τα μόρια του κορμιού του. Η ανακάλυψη του μικροσκόπιου, έδωσε στον άνθρωπο μια διαφορετική οπτική. Άρχισε να αντιλαμβάνεται, όχι όμως και να αισθάνεται, τον εαυτό του σ’ επίπεδο κυττάρων. Ο 20ος αιώνας με το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο έφερε την έννοια της έμβιας ύλης σ’ επίπεδο ατόμων. Κατάφερε να παρατηρεί τον εγκέφαλό του την ώρα που λειτουργεί. Να μεταφράσει τη συμπεριφορά και τα αισθήματά του, τη χαρά και τη λύπη του σ’ επίπεδο μορίων και αλυσίδες χημικών αντιδράσεων.

Στην διάρκεια των προηγούμενων αιώνων η πίστη στην ελεύθερη βούληση  ήταν η αυτονόητα λογική υπόθεση. Δεν υπήρξε κατανόηση της βιοχημείας του εγκεφάλου. Ακόμα και αν κάποιοι το υποπτευόντουσαν, δεν διέθεταν την υπολογιστική δύναμη να αναλύσουν τα δεδομένα και να επιβεβαιώσουν τον ισχυρισμό τους. 

Οι σύγχρονοι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει πως η συμπεριφορά σ’ επίπεδο μοριακής βιολογίας καθορίζεται από μια σειρά χημικών και ηλεκτρικών δράσεων και μηνυμάτων, που ενορχηστρώνουν οι ορμόνες και οι νευροδιαβιβαστές, μέσα από ένα πολύπλοκο νευρικό σύστημα. Με άλλα λόγια, οι επιθυμίες γεννιόνται μέσα μας από ένα αίσθημα που δημιουργεί μια συγκεκριμένη βιοχημική διεργασία στον εγκέφαλο. Δεν είναι ελεύθερες. Έχει αποδειχθεί πως έχουν διαμορφωθεί από γονίδια που βρίσκονται στο σώμα μας και περιβαλλοντολογικές πιέσεις. Μπορεί οι αποφάσεις που λαμβάνονται να είναι ντετερμινιστικές ή τυχαίες. Σε καμία περίπτωση όμως ελεύθερες.

Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αποτελούν υποθέσεις ή φιλοσοφικές εικασίες. Ένας σύγχρονος σαρωτής εγκεφάλου αρκεί για να προβλέψει τις επιλογές μας, πριν ακόμα σκεφτούμε να τις κάνουμε. Πριν καν συνειδητοποιήσουμε εμείς οι ίδιοι τις πρόθεσης μας. Τα νευρωνικά συμβάντα στον εγκέφαλο μπορούν να μας δείξουν την απόφαση που λαμβάνεται από μερικά χιλιοστά του δευτερολέπτου, μέχρι και μερικά δευτερόλεπτα, πριν το άτομο αποκτήσει επίγνωση της επιλογής του. Στην πραγματικότητα δεν επιλέγουμε τις επιθυμίες μας. Απλώς τις αισθανόμαστε και ενεργούμε αναλόγως.  

Ο ρόλος της βιοχημείας

Πιστεύουμε συνήθως ότι αρκεί να αλλάξουμε δουλειά, να πάρουμε προαγωγή ή αύξηση, να κάνουμε ένα καλό γάμο ή να πάρουμε ένα ακριβό αυτοκίνητο, για να γίνουμε ευτυχισμένοι. Κι όμως, όταν τα αποκτήσουμε, η ευτυχία δεν διαρκεί. Δεν αλλάζει η βιοχημεία. Απλά αναστατώνεται για ένα μικρό χρονικό διάστημα αλλά σύντομα επιστρέφει στο καθορισμένο της σημείο. 

Κανείς δεν έγινε ποτέ ευτυχισμένος επειδή κέρδισε ένα λαχείο ή πήρε προαγωγή ή επειδή βγήκε ραντεβού με μια όμορφη γυναίκα. Όλα αυτά αποτελούν τις αφορμές. Η αιτία που κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους είναι οι ευχάριστες αισθήσεις στο σώμα τους, οι οποίες προέρχονται από διάφορες ορμόνες που κατακλύζουν το αίμα τους. Νιώθουν ευχάριστα εξαιτίας των καταιγιστικών ηλεκτρικών σημάτων που αναβοσβήνουν ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου. 

Με τα σύνορα βιολογίας και πληροφορικής να γίνονται όλο και πιο αβέβαια, ποιος μπορεί στα αλήθεια να αποκλείσει αύριο την δυνατότητα να δημιουργηθούν ή να εξαλειφθούν περίπλοκα αισθήματα κατά παραγγελία, όπως ο θυμός, η αγάπη, η χαρά, η θλίψη. Ήδη με εντολή από κάποιο υπολογιστή, εμφυτευμένα ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ενός ασθενή, μεταδίδουν ελαφρές ηλεκτρικές εκκενώσεις που παραλύουν την περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για την κατάθλιψη. Βρίσκεται ακόμα σε πειραματικό στάδιο, αλλά κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει πως θα επιτύχει.

Αυτό σημαίνει πως μπορούμε να χειραγωγήσουμε τις ανθρώπινες επιθυμίες με φάρμακα, γενετικό σχεδιασμό ή άμεσο ερεθισμό του εγκεφάλου. Αν κάποιοι νευρώνες διεγείρονται από εμφυτευμένα ηλεκτρόδια που συνδέονται με ένα τηλεχειριστήριο, όταν μας οδηγεί στο να πάμε δεξιά και όχι αριστερά, θα νιώθουμε ελεύθεροι. Δικιά μας επιλογή θα αντιλαμβανόμαστε ότι είναι. 

Δεν θα είναι εύκολο, αλλά οι ειδικοί έχουν σκύψει πάνω στον ανθρώπινο εγκέφαλο σαν τους μηχανικούς στο ανοιγμένο καπό του αυτοκινήτου. Παρότι κάθε τόσο διατείνονται ότι ανακάλυψαν τη ζώνη του ερωτικού αισθήματος, της εγκληματικότητας, της παχυσαρκίας, η ακριβής χαρτογράφηση του εγκεφάλου εξακολουθεί να είναι ανέφικτη. Ένα μαύρο κουτί που κρατάει καλά κρυμμένα τα μυστικά του, αν και ο αγώνας συνεχίζεται. 

Η νέα αλήθεια 

Η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Τώρα μένει το πιο σημαντικό: να κατανοήσουμε την έννοια αυτών των αλληλουχιών του DNA, τις διαφορές τους, τη σημασία τους. Η εξεύρεση των απαντήσεων πρόκειται να μας βοηθήσει στην καταπολέμηση των δεινών και των ασθενειών. Με αυτόν τον τρόπο θα μας δώσουν περισσότερη αυτογνωσία και μέσω αυτής θα οδηγηθούμε στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας.

Τα εμβόλια m-RNA που χρησιμοποιήθηκαν κατά του Covid-19, είναι προς αυτή τη φιλοσοφία. Πρόκειται για σύνολα οδηγιών που κατευθύνουν τα κύτταρα να παράγουν πρωτεΐνες, να ανεβάζουν τον αριθμό των ερυθρών αιμοσφαιρίων, να οδηγούν τον οργανισμό να παράγει ινσουλίνη, για την καταπολέμηση ή ακόμα και την πρόληψη των ασθενειών. Μετατρέπουν τα κύτταρα σε ένα βιοχημικό εργαστήριο που τα προετοιμάζει να κατασκευάζουν άμυνες του οργανισμού.

Τα ανθρώπινα όντα υπήρχαν εκατομμύρια χρόνια πάνω στη Γη, αλλά μόλις τώρα άρχιζαν να καταλαβαίνουν τους κανόνες βάσει των οποίων ζούσαν. Πριν 500 χρόνια, μπορεί να ήσουν μορφωμένος, έξυπνος, καλόκαρδος, αλλά θα είχες την ακλόνητη πεποίθηση ότι όποιος πάθαινε επιληψία οφειλόταν στο ότι έκανε σεξ με τον Σατανά. Χρειάστηκαν χιλιάδες χρόνια για να συνειδητοποιήσουμε ότι απλώς έχει μικρούς βρόχους ανάδρασης στον εγκέφαλό του. 

Οποίος ισχυρίζονταν ότι ευθύνονται οι ιοί για τις ασθένειες θεωρούνταν τρελός παλαιότερα. Θεωρούσαν αυτά τα προβλήματα άλυτα και για αυτό δεν είχε νόημα να προσπαθήσουν να τα καταπολεμήσουν. Όλες τους οι ενέργειες στρέφονταν στην προσευχή και αναμένανε το θαύμα. Όταν συνέβαινε κάτι ευχάριστο, ήταν ανταμοιβή για τις καλές μας πράξεις. Κάθε καταστροφή αποτελούσε δοκιμασία ή τιμωρία για τις αμαρτίες μας. Έρμαια των φυσικών αντιξοοτήτων οι άνθρωποι, άβουλοι κι απληροφόρητοι, ήταν έτοιμοι ν’ ασπαστούν τις πιο απίθανες δοξασίες κι αιρέσεις, με αντάλλαγμα λίγη ελπίδα για στοιχειώδη επιβίωση. Οι αρρώστιες και οι επιδημίες θέριζαν ολόκληρες πολιτείες και οι άνθρωποι νόμιζαν πως ευθύνονταν οι Θεοί που είχαν εξοργιστεί με την συμπεριφορά απέναντι τους. 

Σήμερα όλα αυτά ακούγονται όχι μόνο αναχρονιστικά, αλλά και αντιεπιστημονικά. Αντίστοιχα, όσο η γενετική μηχανική και η τεχνητή νοημοσύνη αποκαλύπτουν τις δυνατότητες τους, ο ανθρωπισμός, η δημοκρατία, και άλλες θεμελιώδεις αρχές, ίσως καταλήξουν τόσο ξεπερασμένες, όσο τα τόξα και τα βέλη. Αυτό δεν θα εμποδίσει δισεκατομμύρια να συνεχίσουν να πιστεύουν στις παλαιές δοξασίες, αλλά οι αριθμοί από μόνοι τους δεν μετράνε και πολύ στην ιστορία. Η εξέλιξη διαμορφώνεται από μικρές ομάδες εμπνευσμένων οραματιστών που αμφισβητούν το κατεστημένο. Εκείνοι που αλλάζουν την ιστορία, που σπρώχνουν την εξέλιξη, είναι αυτοί που σκέφτονται διαφορετικά. 

Τελικές σκέψεις 

Η αμφισβήτηση της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης δεν είναι κάτι απλό. Πρόκειται για μια συγκλονιστική ανακάλυψη. Ανατρέπει ότι πιστεύαμε για αιώνες. Η έννοια της ελεύθερης βούλησης θα έχει τη μοίρα της αντίληψης ότι η γη είναι το κέντρο του σύμπαντος; Στηρίζαμε την ίδια την στάση στην ζωή και την κοινωνία σε κάτι που θα φτάσει να έχει την κατάληξη ξεπερασμένων θεολογικών εννοιών; 

Μέχρι τώρα η ιατρική ασχολούνταν κυρίως με την πρόληψη των ασθενειών και την θεραπεία των αρρώστων. Τι θα συμβεί όταν επικεντρωθεί στην ενίσχυση των ανθρώπινων ικανοτήτων; Η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία, σύντομα όχι μόνο θα ανατρέψει τις κοινωνικές δομές, αλλά και θα δημιουργήσει αλλαγές στο ίδιο το μυαλό και το σώμα μας. Το πιθανότερο είναι πως σύντομα θα είμαστε ικανοί να κατασκευάζουμε τις επιθυμίες μας. 

Το επόμενο βήμα είναι ο άνθρωπος να μετατραπεί σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας, ένα «μετάνθρωπο» όπως τον έχει ονομάσει ο Δημήτρης Νανόπουλος, ο γνωστός αστροφυσικός. Ο μετάνθρωπος θα είναι ένα μίγμα ψηφιακού και σημερινού ανθρώπου, που θα διαθέτει ηλεκτρομαγνητική ακοή, τηλεσκοπική όραση, απεριόριστη μνήμη αποθηκευμένη σε τεχνητούς μηχανισμούς. Οι νομιμοποιημένες γενετικές βελτιώσεις θα οδηγούσαν σε ένα κόσμο διαχωρισμένο σε ένα γένος υπερανθρώπων και υποανθρώπων.

Άραγε σε ένα τέτοιο σενάριο, ποιοι θα έχουν το δικαίωμα να αποκτήσουν τις ενισχυμένες ικανότητες, από τις οποίες θα προκύψει μια νέα υπεράνθρωπη ελίτ; Τα ερωτήματα που εγείρονται προκαλούν δέος. Πόσο μάλλον οι απαντήσεις. 

Ετοιμάζεται να διανοιχτεί μια λωρίδα ταχείας κυκλοφορίας της πολιτισμικής εξέλιξης, η οποία θα παρακάμπτει τα μποτιλιαρίσματα της γενετικής εξέλιξης. Το πραγματικό ερώτημα δεν αφορά το «τι θέλουμε να γίνουμε;», αλλά στο «τι θέλουμε να θέλουμε;» Όσοι δεν τρομάζουν με αυτό το ερώτημα, μάλλον δεν το έχουν σκεφτεί αρκετά. 

Βιβλιογραφία:
Αλέξανδρος Σταυρόπουλος - Η ζωή σ' επίπεδο μορίων
Yuval Noah Harari – Homo Deus, Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος

Βασίλης Παζόπουλος

 https://www.euro2day.gr/investments/crypto/article/2085387/o-metanthropos-kai-ta-oria-ths-eleytherhs-voylhshs.html?fbclid=IwAR3Eb-cWgh3pbclEnDbC4J6Ozvup3iKKfC8hjapDtw46Ha98o0hbIP6UmwU

 27/6/2021