Οι πηγές ισχύος της Γερμανίας… …και η παγίδα του Πολύβιου*

 Ο Πολύβιος διατύπωσε την άποψη πως ένα κράτος παρακμάζει όχι στην πολεμική του φάση αλλά στην ειρήνη, όταν οι πολιτικοί του θεσμοί διαβρώνονται από την φιλαργυρία και την φιλαρχία των αρχουσών τάξεών του και την συνακόλουθη λαϊκιστική έξαρση στις τάξεις του λαού. Πόσο ισχύει αυτό για την Γερμανία;


 O πρώην καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας, Konrad Adenauer (δεξιά), σε αυτήν τη φωτογραφία του Ιανουαρίου του 1967. Πίσω του ο Helmut Kohl. REUTERS


Οι πηγές ισχύος της Γερμανίας…
…και η παγίδα του Πολύβιου*

 
Υπάρχουν πολλές θεωρίες που εξηγούν της πηγές ισχύος μιας δύναμης, εν προκειμένω της Γερμανίας. Ίσως επειδή η χώρα είναι ιδιαίτερη, ίσως επειδή ο κόσμος μας παρέχει τόσες πληροφορίες που είναι αδύνατο να συνδεθούν σε μια αφαιρετική θεωρία, η Γερμανία φαντάζει ως ένας δισεπίλυτος γρίφος, ως ένας απρόβλεπτος μακροπρόθεσμα γεωπολιτικός γίγαντας «ένας αφιερωμένος στις δικές του σκέψεις κολοσσός στο κέντρο της Ευρώπης με σολιψιστική νοοτροπία» (Habermas, 2019).
 
Χρησιμοποιούμε δυο μεθόδους για να συνδέσουμε τις πηγές ισχύος της σύγχρονης Γερμανίας, την ανάλυση της «δομικής ισχύος» της Susan Strange (1987) και μια αρχαία, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυση που απρόσμενα ήταν αφιερωμένη ακριβώς στην ανακάλυψη των πηγών δύναμης ενός κράτους.

Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Από τη λήξη των Ναπολεόντιων πολέμων η Γερμανία υπήρξε το μεγαλύτερο πρόβλημα της Ευρώπης. Πώς θα μπορούσαν οι υπόλοιπες δυνάμεις να την κρατήσουν ως ειρηνική δύναμη αν αυτή κατάφερνε να ενωθεί; (Friedman, 2018). Η Ευρώπη φοβόταν την θέση της Γερμανίας στο κέντρο της Ευρώπης, το μέγεθός της, τον πληθυσμό της, και τον πλούτο της. Όλα τα παραπάνω, οι Γερμανοί μετά το 1871, όταν πέτυχαν την ένωση τους διά των δικών τους πρωσικών όπλων, αρέσκονταν να τα εκφράζουν κατά το προσφιλές τους συνήθειο με μια σύνθετη λέξη, την «Mitellage», δηλαδή την κεντρική θέση της χώρας στην Ευρώπη και άρα στον κόσμο. Όπως έμαθαν, όμως, με τον πιο σκληρό τρόπο, τα παραπάνω δεν επαρκούν για να κατισχύσουν επί του γεωπολιτικού πεδίου. Η Mitellage έγινε Mitellmächte, δηλαδή η συμμαχία των Κεντρικών Δυνάμεων που έχασε τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, και Achsenmächte, δηλαδή η συμμαχία του δυνάμεων του Άξονα, γύρω από τον οποίο ο Μουσολίνι πίστευε ότι θα περιστρέφονταν οι υπόλοιπες δυνάμεις (Schmitz-Berning, 2007, σ. 745).

Οι ίδιοι οι Γερμανοί πολιτικοί και ακαδημαϊκοί έχουν πάρει πράγματι αποστάσεις από την παραδοσιακή προσέγγιση της ισχύος. Βλέπουν το πολεμικό τους παρελθόν ως μια ακραία μορφή αυτής της δομής της ισχύος, και έχουν φύγει πια και από αυτήν αλλά και από το πολεμικό παρελθόν. (Speck, 2014). Θα ήταν αφελές όμως, να την ορίσουμε απλώς ως μια «αντιδύναμη» [1] της οποίας η δημοκρατική συστολή καθοδηγεί ως φωτοστέφανο τις πράξεις της. «Η ισχύς σήμερα απορρέει από πολυποίκιλες πηγές οι οποίες σε θεωρητικό επίπεδο εξηγούνται από τις ανάλογες σχολές των διεθνών σχέσεων». (Hillebrand, 2019).

Πέρα από τις κλασικές αναλύσεις ή προσδιορισμούς του φαινομένου της ισχύος, από τον Μακιαβέλι ως τον Morgentau, έχουν γίνει κι άλλες συνεκτικές προσπάθειες για μια πιο σφαιρική ανάλυση. Από αυτές τις προσπάθειες διαλέγουμε ως μέσο ανάλυσης την θεωρία της δομικής δύναμης όπως την τεκμηρίωσε η Susan Strange (1987), κατ’ άλλους γνωστή ως η μητέρα της Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας. Η δομική ισχύς εξηγεί πολλά από αυτά που είναι ή δεν είναι η Γερμανία, παρότι γράφτηκε για άλλη χώρα (ΗΠΑ) και για άλλη περίσταση. Επιθέτει στην ισχύ την έννοια της δομικότητας και την εικονογραφεί ως μια πυραμίδα με τέσσερις ισομερείς και ισάξιες πλευρές: την ασφάλεια, την οικονομία, την δημιουργία πίστωσης, και το επίπεδο των αξιών και της γνώσης μιας χώρας.

Μπαίνοντας λοιπόν στην ουσία του ερωτήματος σχετικά με τις πηγές της ισχύος της Γερμανίας, θα πρέπει να κάνουμε τέσσερις κομβικές ερωτήσεις:

-Πόση ιδιοκτησία έχει η Γερμανία στην αντιμετώπιση των εσωτερικών και εξωτερικών κινδύνων που την περιβάλλουν;
-Πως αποφασίζει η χώρα για το τι παράγεται, από ποιον, και με ποια μέσα;
-Πως επηρεάζει τις πολιτικές του Ευρώ και άρα την ισοτιμία του;
-Ποιες είναι οι αξίες και η τεχνογνωσία της και πως τις επικοινωνεί στον κόσμο;

Οι απαντήσεις που θα δοθούν σε αυτές τις ερωτήσεις αποτελούν τις κατά τη γνώμη μας έγκυρες πηγές ισχύος της Γερμανίας. Έγκυρες, γιατί καμία από αυτές δεν μπορεί μόνη της να εξηγήσει το ίδιο το φαινόμενο της ισχυρής Γερμανίας. Όλες μαζί όμως μπορούν, γιατί συναποτελούν το μέγεθος και το είδος της ισχύος, και αυτός είναι ο βασικός λόγος που επιλέγουμε το αναλυτικό αυτό εργαλείο. Ίσως μάλιστα το ίδιο εργαλείο να επιλέγουν και οι ίδιοι οι Γερμανοί πολιτικοί για να δομήσουν την ισχύ του κράτους τους στο διεθνές στερέωμα (Κοτζιάς, 2011). Υπάρχει, τέλος, ένας ακόμα λόγος για την επιλογή μας, που θα αποκαλυφθεί στην συνέχεια.

Η ΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Ηττημένη, κατεστραμμένη, έχοντας μόλις ξυπνήσει από τον εφιάλτη της ναζιστικής ταυτότητας, η Γερμανία του 1945,  αντιμετώπιζε  αληθινά  ζητήματα  επιβίωσης. Στην χώρα  είχαν  μείνει  λίγα  πολιτικά  «χαρτιά»  και  στις  εκλογές  του 1949 τράβηξε  μάλλον  το  καλύτερο. Ο Konrad Adenauer, επικεφαλής του Χριστιανοδημοκρατικού  κόμματος  τις κέρδισε  με μόλις 2,8 % διαφορά από τους σοσιαλδημοκράτες. Η πολιτική του Adenauer ήταν η «westbindung» δηλαδή η ενσωμάτωση στη Δύση ή αλλιώς η απόλυτη αφοσίωση της Δυτικής Γερμανίας στον νέο «σερίφη» του Δυτικού συνασπισμού, τους Αμερικάνους (Kleuters, 2012). Ο γηραιός καγκελάριος κατάφερε να κρατήσει τις βιομηχανίες στο έδαφος της Γερμανίας και να εξομαλύνει τις σχέσεις του με όλες τις χώρες της Δύσης και κυρίως την Γκολική Γαλλία. Το 1951 υπέγραψε στο Παρίσι την συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τον Χάλυβα και τον Άνθρακα, που ήταν ο πρόδρομος της ΕΟΚ και της ΕΕ και το 1955 έβαλε την χώρα στο ΝΑΤΟ. Η Γερμανία με την πολιτική του westbindung δεν αποτελούσε πια κίνδυνο για την Δύση. Η κυρίαρχη πολιτική τάση από τον 18ο αιώνα, η επιθυμία της να ακολουθεί έναν δικό της δρόμο στην δόμηση της εσωτερικής εξουσίας και της εξωτερικής πολιτικής, η πολιτική του Sonderweg, όπως την είπαν, είχε υποταχθεί σε μια Δυτικόφερτη, Δυτικόφιλη, και Δυτικότροπη καγκελαρία. Κάπως έτσι της αποδόθηκε ο όρος της «εξημερωμένης δύναμης» (Katzestein, 1997).

Έχοντας μέχρι τις μέρες μας αμερικανικό στρατό και αμερικανική αντιαεροπορική ομπρέλα στο έδαφός της, η Γερμανία επέλεξε να γίνει «καταναλωτής ασφάλειας» (Kundnani, 2011), δίνοντας τα κλειδιά της άμυνάς της στο ΝΑΤΟ, και ένα κομμάτι εθνικής κυριαρχίας. Η σημερινή Γερμανία ακολουθεί πιστά αυτή την πολιτική. Παρά τις επίμονες οχλήσεις της Γαλλίας για μια κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική, έναν ευρωπαϊκό στρατό, η καγκελαρία επιμένει στην κυριαρχία του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη. (Bierling, 2006).

Από την άλλη, βέβαια επιθυμεί να περιστοιχίζεται από χώρες φιλικές και συμμάχους στο ΝΑΤΟ ή την ΕΕ. Έτσι, πιστεύει ότι λύνει τον βαθιά ριζωμένο φόβο της περικύκλωσής της. Το κάνει, όμως, με τον τρόπο της. Παρά τις «καουμπόικες» απαιτήσεις του προέδρου Τραμπ να αυξήσει τις στρατιωτικές της δαπάνες, αλλά και τις απαιτήσεις του ίδιου του ΝΑΤΟ να συνεισφέρει στρατιωτικά στην επιθετική πολιτική στο Ιράκ (2003), στην Λιβύη (2011) και το Αφγανιστάν, η Γερμανία αρνείται να αυξήσει δραματικά τις στρατιωτικές δαπάνες, αρνείται την συμμετοχή της σε επιθετικές ενέργειες (Ιράκ και Λιβύη) και υλοποιεί έργα υποδομής στο βόρειο Αφγανιστάν (Kundnani, 2011; Bierling, 2016).

Πολλοί ακαδημαϊκοί που παρατήρησαν αυτή την τάση της Γερμανίας προς την εντονότερη αποστρατικοποίηση, την ενέταξαν σε μια ενδιαφέρουσα θεωρία για ένα σύγχρονο είδος ισχύος σύμφωνα με το οποίο η χώρα προς εξέταση αντί να στρατιωτικοποιεί τις σχέσεις και τις διαφορές της στο διεθνές πεδίο ρίχνει όλο το βάρος της στην διπλωματική συνδιαλλαγή, τους υπερεθνικούς οργανισμούς, τα οικονομικά μέσα, και στον εκπολιτισμό των διαφορών μεταξύ των κρατών και των λύσεων. Η Γερμανία (μαζί με την Ιαπωνία) ονομάστηκε civilian power (Maull, 1990) ένας όρος που παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες τόσο στην κατανόηση όσο και στην μετάφραση στην ελληνική.

Πολλοί μεταφράζουν την civilian power ως μια «μη στρατιωτική δύναμη» ενώ άλλοι δίνουν μια δυική μορφή στην έννοια, από τη μια των μέσων που χρησιμοποιεί, πρόκειται για μια μη στρατιωτική δύναμη που διαδρά «με οικονομικούς, καθαρά χρηματικούς πολλές φορές, και πολιτικούς όρους», και από την άλλη των σκοπών που επιτελεί, «την προώθηση δηλαδή των δημοκρατικών αξιών στον κόσμο» (Stavridis, 2001) [2]. Πρόκειται κατά την γνώμη μας για προβληματικούς ως προς την Γερμανία προσδιορισμούς. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η χώρα δεν αντιλαμβάνεται ακριβώς έτσι το ζήτημα της ασφάλειάς της.

Μπορεί για παράδειγμα, ο κυβερνητικός συνασπισμός (2018) να ενέγραψε στην προγραμματική του συμφωνία ότι η Γερμανία θα σταματήσει τις πωλήσεις στρατιωτικού εξοπλισμού σε δυνάμεις που εμπλέκονται στον πόλεμο της Υεμένης, αλλά τελικά σταμάτησε τις εξαγωγές στην Σαουδική Αραβία και όχι στην Αίγυπτο και τα ΗΑΕ που είχαν επίσης συμμετοχή στον πόλεμο. Γενικότερα, δε διστάζει να πουλήσει εξοπλισμό και στους δηλωμένους αντιπάλους των παραπάνω χωρών, στο Κατάρ, που μεταξύ άλλων χρηματοδοτεί οργανώσεις όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, και στην καταρρέουσα δημοκρατία της Τουρκίας της οποίας αποτελεί και τον Ευρωπαίο ψιθυριστή (What’s behind, 2020). Τέλος, ο πρώτος της πελάτης στους εξοπλισμούς είναι περιέργως η Ουγγαρία, χώρα με την οποία κατά τα λοιπά έχει μεγάλες «ευρωπαϊκές» διαφορές στο κομμάτι του δημοκρατικού σημαινόμενου.

Τώρα, βέβαια, τι σχέση έχουν όλα αυτά με τον μιλιταρισμό της Γερμανίας; Μα αυτός είναι τελικά ο τρόπος της. Η χώρα αποφεύγει ευλαβικά το να στρατιωτικοποιηθεί η ίδια, αλλά επιθυμεί να έχει τέτοιες δυνατότητες και γι’ αυτό επενδύει σε εταιρείες που παράγουν καινοτόμες τεχνολογίες και όπλα που εξάγονται κατά προτίμηση.

Ίσως μια ωραία λύση στη μετάφραση και την εννοιοποίηση του όρου «civilian power» να μας έρχεται από τον Όμηρο. «Απτόλεμος» ήταν αυτός που δεν ήθελε να πολεμήσει, και «άναλκις» αυτός που δεν είχε την δύναμη (άλκιν) να το κάνει ( Il.2.201). Είναι ο πόλεμος αυτό που δε θέλει η Γερμανία, και μάλιστα σε κρίσιμες για την ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων περιοχές και κυρίως θάλασσες, όχι η στρατιωτικοποίηση την οποία επιδιώκει ίσως και ως μέσο διατήρησης της ειρήνης. Η Γερμανία είναι περισσότερο «απόλεμη» ως δύναμη και πολύ λιγότερο «αδύναμη». Μπορεί να βρίσκεται κάτω από την Γαλλία (7), την Αγγλία (8), ακόμα και την Ιταλία (12) στην δέκατη τρίτη θέση ενός από τους πιο χρήσιμους δείκτες στρατιωτικής δύναμης [3], όμως δεν υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο που να πιστεύει ότι αυτό δεν μπορεί να αλλάξει εν μέσω μιας μεγάλης κρίσης ασφάλειας, σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα.

Άλλοι προσπάθησαν να εξηγήσουν την συμπεριφορά της Γερμανίας στο θέμα της ασφάλειας ως μια μετατόπιση από αυτό που είναι η «μη πολεμική» δύναμη σε αυτό που ονομάζεται «κανονική δύναμη», μια δύναμη δηλαδή που μετά από δεκαετίες επιφυλακτικότητας και αλτρουισμού άρχισε επί Schröder να βλέπει και τα δικά της γεωπολιτικά συμφέροντα και να τα επιδιώκει (Bulmer and Paterson, 2010). Έτσι, μπορεί, για παράδειγμα, να εξηγηθούν τα Tornados που έπληξαν την Σερβία με εντολή του ΝΑΤΟ και όχι του ΟΗΕ. Φαίνεται πως άνοιξαν μια τεράστια περιοχή στα οικονομικά συμφέροντα και στην διείσδυση της Γερμανίας. Η άποψη αυτή πάντως ελέγχεται, αν κοιτάξει κανείς πιο επίμονα την συμπεριφορά της χώρας. Η κατά καιρούς ιεράρχηση των συμφερόντων της παράγει περισσότερη αντικανονικότητα από όση θα μπορούσε να στηρίξει μια τέτοια θεωρία.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΡΩΝΤΕΣ

Σε αυτό που δε χωράει αμφιβολία είναι ότι η Γερμανία είναι μια οικονομική υπερδύναμη στον κόσμο. Είναι η τέταρτη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο παρότι μόλις δέκατη ένατη σε πληθυσμό. Το κατόρθωμα της χώρας ήταν ότι από τις στάχτες του πολέμου μπόρεσε να αναπτυχθεί γρηγορότερα ακόμα και από τις νικήτριες δυνάμεις. Ο γηραιός Adenauer κέρδισε τέσσερις φορές τις εκλογές. Την τρίτη με 50.3%. Αυτός, και ο εσωκομματικός του αντίπαλος, Ludwig Erhard, ο Υπουργός Οικονομικών, τον οποίο ανακάλυψε η αμερικανική διοίκηση [4], οικοδόμησαν έναν ιδιαίτερο καπιταλισμό με κοινωνικό πρόσημο. Επρόκειτο για τον καπιταλισμό του Ρήνου, όπως ονομάστηκε, που οδήγησε ή και οδηγήθηκε από ένα οικονομικό θαύμα ή «Wirtschaftswunder» (Henderson, 2008).

Την δεκαετία του 1990 όμως, καθώς ο πληθυσμός άρχισε να μένει στάσιμος ή να μειώνεται, και πάντως να γερνάει, η Γερμανία ήταν ήδη ο «ασθενής της Ευρώπης». Το κόστος της ενοποίησης είχε ξεφύγει από κάθε προϋπολογισμό, τα προϊόντα της ήταν πια ακριβά, κι εκτός από την ανταγωνιστικότητα η χώρα άρχισε να έχει πρόβλημα ανεργίας και ελλειμμάτων. Έλαχε σε έναν σοσιαλδημοκράτη καγκελάριο, τον Gerhard Schröder να κλονίσει τον καπιταλισμό του Ρήνου, που είχαν φτιάξει ως επί το πλείστον οι Χριστανοδημοκράτες και Χριστιανοκοινωνιστές σύμμαχοί τους. Ο Schröder ξεκίνησε σοβαρές μεταρρυθμίσεις με τον τίτλο Agenda 2010. Με μηδαμινές αυξήσεις, περικοπές σε φόρους και κοινωνικές δαπάνες, με ελαστικότητα στις εργασιακές σχέσεις, περιόρισε το εργατικό κόστος (Dustmann et al; Hillebrand 2019). Την ίδια στιγμή, βέβαια, το γερμανικό κεφάλαιο, ανυπόμονο για περισσότερα κέρδη, άρχισε να εξάγεται το ίδιο σε τρίτες χώρες. Εργοστάσια και εμπορικές επιχειρήσεις στήθηκαν παντού: στην Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα, την Τουρκία, το Ιράν. Η Γερμανία ήταν και πάλι ανταγωνιστική και έτοιμη για ένα ακόμα οικονομικό θαύμα.

 

Ο Γερμανός καγκελάριος Γκέρχαρντ Σρέντερ μιλά σε ένα ειδικό συνέδριο του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος SPD στο  Βερολίνο  την  1/6/2003  για  το  λεγόμενο πακέτο μεταρρυθμίσεων της ''Ατζέντας 2010'' που είχε σχεδιαστεί για την μείωση του κόστους κοινωνικής πρόνοιας και την τόνωση της στάσιμης οικονομίας της Γερμανίας. REUTERS / Kai Pfaffenbach

 
Όμως η ατζέντα 2010 έκρυβε και μια ακόμα σημαντική λεπτομέρεια. Οι ιθύνοντες της γερμανικής πολιτικής την είχαν συνδέσει με τους στόχους του Μάαστριχτ και της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Δεν επρόκειτο για μια πειθήνια αντίδραση της Γερμανίας απέναντι στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, αλλά μάλλον για την πολιτική που η ίδια η Γερμανία είχε σχεδιάσει για την Ευρώπη. Το στοίχημα της ενωμένης Ευρώπης πολύ συχνά διαφημίζεται ότι αποτελεί εγχείρημα ένωσης των λαών της, κάτι όμορφο να ακούει κανείς και να στοχεύει στην πράξη, το οποίο όμως δεν ξεκίνησε έτσι. Επρόκειτο πρωτίστως για σχέδιο των οικονομικών παραγόντων της Ευρώπης, και ιδίως των μεγάλων εταιρειών. Όπως με διορατικότητα το έθεσε ο CEO της ολλανδικής Philips την δεκαετία του 1980, Wisse Decker, «Θα έχουμε μια κοινή ευρωπαϊκή αγορά … που θα δώσει στην ευρωπαϊκή βιομηχανία μια ευκαιρία να οργανωθεί σε μια αρκετά μεγάλη κλίμακα για να ανταγωνιστεί τους κύριους αντιπάλους της στην Ιαπωνία και τις ΗΠΑ» (Stone, 1989).

Οι γερμανικές επιχειρήσεις χρειάζονται την Ευρωπαϊκή Ένωση στην οποία εξάγουν το μεγαλύτερο μέρος των εμπορευμάτων τους. Το 2017 η χώρα είχε εμπορικό πλεόνασμα 183,7 δισ. δολάρια με τις 27 χώρες της ΕΕ επί συνόλου 285,3 δισ. δολαρίων με όλο τον κόσμο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του πλεονάσματος προκύπτει από την επίδοση εταιρειών όπως η Allianz (23 δισ.) και η Volkswagen (25 δισ.) [5]. Αν θέλει λοιπόν να κατανοήσει κάποιος με ποια λογική έχει στηθεί η παραγωγική δομή της γερμανικής οικονομίας θα μπορούσε με σχετική ακρίβεια να απαντήσει: πάνω στα κέρδη των επιχειρήσεών της και ιδιαίτερα των μεγάλων. Αυτά είναι τα κέρδη που φέρνουν απασχόληση, κοινωνικό κράτος, πολιτική δύναμη στην Γερμανία, και τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, γεμίζουν τα συνταξιοδοτικά ταμεία.

Η χώρα είναι στημένη λοιπόν όχι ως μη πολεμική ή ως κανονική δύναμη, αλλά πρώτα και κύρια ως ένα κράτος έμπορος (Rosecrance 1986; Germann 2015) και μάλιστα ως ένας «εκπληκτικός έμπορος» (extraordinary trader) (Hager, 1980). Μια περισσότερο πολιτική περιγραφή αυτής της ιδιοσυστασίας της αποτελεί ο προσδιορισμός της ισχύος της Γερμανίας με τον όρο που επινόησε ο Lutwac (1990) «γεωοικονομική δύναμη» (Kundnani, 2011). Κι αν θέλει κανείς να καταλάβει τι είδους τα χαρακτηριστικά αυτής της ισχύος μπορεί να εργαστεί πάνω στην ανάλυση του Szabo (2017) που προσδιορίζει τα πέντε κριτήρια για μια γεωοικονομική δύναμη: α) Το εθνικό συμφέρον ορίζεται από οικονομικούς όρους, β) Η πολυμέρεια είναι ρευστή και όχι συνεπής με αρχές στην επιλογή εταίρων, γ) Οι επιχειρήσεις ορίζουν το εθνικό συμφέρον, δ) Η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι δευτερεύουσες αρχές για την διπλωματία, ε) Η οικονομική δύναμη στρέφεται προς την κατεύθυνση της υποταγής ασθενέστερων χωρών.

ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Παράγοντας και εξάγοντας στα χρόνια μετά τον πόλεμο η Γερμανία κατάφερε να δημιουργήσει ένα τεράστιο κεφαλαιακό απόθεμα, με μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης και εμπορικά πλεονάσματα μέχρι περίπου την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970 (Germann, 2015). Αν κάποιος θέλει να εμβαθύνει περισσότερο στις πηγές ισχύος της Γερμανίας πρέπει να ψάξει ακριβώς σε αυτή την περίοδο.

Όταν η Αμερική και ολόκληρος ο κόσμος ταρακουνήθηκαν από την κρίση, όταν καταργήθηκε το σύστημα του Bretton Woods από τον Nixon και το δολάριο άρχισε ραγδαία να χάνει την αξία του, εκείνη την ίδια στιγμή η Γερμανία βρέθηκε με ένα γιγαντιαίο απόθεμα ξένου συναλλάγματος στην κεντρική της τράπεζα, το οποίο έπρεπε να αποφασίσει τι θα κάνει. Ιδέες κατατέθηκαν πολλές, εθνικιστικές, αριστερές ή δεξιές. Τελικά, αυτό που αποφάσισε ο σοσιαλδημοκράτης καγκελάριος Schmidt ήταν ότι «στη μονεταριστική σφαίρα και μέσα από πολυμερείς οργανισμούς θα μπορούσε να προωθήσει και την πολιτική ισχύ της αλλά και τους οικονομικούς στόχους της» (Germann, 2015). Εκεί θα πρέπει να αναζητηθεί η γενεσιουργός αιτία της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης και του μεταγενέστερου ευρώ.

Εντάσσοντας στη μονεταριστική της λογική τις περισσότερες χώρες της ΕΕ η Γερμανία είχε και έχει μόνο μια εντολή να δώσει προς άπαντες, και δε δίστασε να δώσει αυτή την εντολή ακόμα και στην Αμερική τη δεκαετία του 70 [6]: «Κρατήστε χαμηλό τον πληθωρισμό σας» (Germann, 2015). Για την ίδια την Γερμανία η εντολή αυτή είναι πιο ιερή και από τις δέκα εντολές του Μωυσή. Τον Ιούλιο του 1948, ο Erhard αποφάσισε να εισαγάγει ένα καινούριο μάρκο που θα μείωνε την κυκλοφορία του υπάρχοντος χρήματος σε ποσοστό 93%. Την ίδια ημέρα θα απελευθέρωνε τις τιμές που ήταν διατιμημένες. Ο Αμερικανός διοικητής της χώρας, στρατηγός Lucious Clay, τον φώναξε στο γραφείο του για να του πει ότι οι οικονομικοί του σύμβουλοί του τον είχαν προειδοποιήσει ότι επρόκειτο για μια καταστροφική πολιτική. «Μην τους ακούτε στρατηγέ μου», του απάντησε ο Erhard. «Και οι δικοί μου σύμβουλοι τα ίδια λένε» (Henderson, 2008). Αυτή ήταν η μέρα που άλλαξε η Γερμανία. Ό,τι και να λένε λοιπόν σήμερα οι εξωτερικοί ή εσωτερικοί τιμητές της σκληρής νομισματικής πολιτικής που συνδυάζεται με την οικονομική ελευθερία, πολύ απλά οι Γερμανοί ιθύνοντες δε θα τους ακούσουν. (Kluth, 2018).

Η φήμη της χώρας για την σταθερότητα των τιμών και των επιτοκίων επιτεύχθηκε σε μια νύχτα και από μια πόλη: την Φρανκφούρτη πάνω στον ποταμό Mein. Εκεί εδράζεται η Κεντρική Τράπεζα της Γερμανίας, η Bundesbank. Υπήρχε εμμονή των Γερμανών στο να είναι η κεντρική τους τράπεζα ανεξάρτητη από τους πολιτικούς και τους ψηφοφόρους και με μοναδικό στόχο να τηρεί στο έπακρο την εντολή για χαμηλό πληθωρισμό. Η ανεξαρτησία της Κεντρικής Τράπεζας μπήκε ως όρος απαράβατος και ως πυλώνας της ΕΕ. Η Γερμανία διεκδίκησε να είναι η Φρανκφούρτη η έδρα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, και φυσικά το πέτυχε [7].

Η νομισματική αυτή πολιτική, για την οποία νότιοι Ευρωπαίοι και νομπελίστες οικονομολόγοι έχουν τόσα να πουν, έχει όνομα. Λέγεται φιλελευθερισμός της τάξης ή καλύτερα «ordoliberal economics». Οι Γερμανοί και οι λιγοστές ακόμα πλεονασματικές χώρες του βορρά πιστεύουν ακράδαντα ότι αυτός είναι ο ενδεδειγμένος δρόμος για την Ευρώπη (Dullien and Guerot, 2012) και όλοι οι υπόλοιποι πιστεύουν ότι «την πάτησαν» (Gasparotti and Kullas, 2019).

Το Ευρώ είναι μεν το δεύτερο παγκόσμιο νόμισμα, κερδίζει έδαφος, έχει παγκόσμια αναγνώριση, αλλά η ισχύς του επαυξάνει μόνο την δύναμη του ηγέτη, δηλαδή της Γερμανίας σε βάρος των υπολοίπων. Αυτό λειτουργεί περίπου ως εξής: εντός της Ευρωζώνης η Γερμανία διατηρεί πλεονασματικά εμπορικά ισοζύγια με τα σημαντικότερα κράτη, πλην Ολλανδίας και χωρών υπεργολαβικών της βιομηχανίας της. Στην περίπτωση που οι μειονεκτούσες χώρες είχαν δυνατότητα υποτίμησης του νομίσματός τους, θα ακολουθούσαν αυτή την οδό ίσως για να ισοσκελίσουν τα εμπορικά τους ισοζύγια. Με το Ευρώ δεν μπορούν, κι έχουν δυο λύσεις μόνο. Η πρώτη είναι να δανειστούν για να κρατήσουν το βιοτικό τους επίπεδο σταθερό. Αυτό είναι το νόημα της κρίσης χρέους του νότου και η σχέση του με τα πλεονάσματα της Γερμανίας. (Rosenthal, 2012) Η δεύτερη λύση είναι να προβούν σε εσωτερική υποτίμηση, γεγονός που θα τις κάνει ίσως πιο ανταγωνιστικές. Όπως, όμως, έδειξε η περίπτωση της κρίσης χρέους της Ελλάδας, και αυτή η εξέλιξη ευνοεί την Γερμανία τελικά. Η κρίση χρέους των άλλων χωρών στέλνει τους θεσμικούς επενδυτές στην ασφάλεια των «bunds» ακόμα και με αρνητικά επιτόκια, εξοικονομώντας δισεκατομμύρια στο Γερμανικό δημόσιο. Έπειτα, προβληματίζει τις αγορές ως προς το Ευρώ, ρίχνει την αξία του έναντι του δολαρίου και επιτρέπει στην Γερμανία να πουλάει σε τρίτες χώρες με μια συναλλαγματική ισοτιμία απολύτως δυσανάλογη των εμπορικών της πλεονασμάτων [8].

Η ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ

Παρότι οι εχθροί και οι φίλοι της Γερμανίας αρέσκονται πολλές φορές και με συναισθηματικές κορόνες να επιτίθενται στην γεωοικονομική ισχύ της Γερμανίας, δεν είναι λίγοι αυτοί που παρατηρούν ότι οι περισσότεροι δρώντες ακολουθούν πρόθυμα τις νόρμες που εκδίδει η Γερμανία στην ΕΕ και τον κόσμο (Harnisch, 2017). Η άποψη του κόσμου για την Γερμανία βρίσκεται στον απόλυτο αντίποδα της μεταπολεμικής της φήμης. Για έκτη φορά και τέταρτη συνεχόμενη, η χώρα καταλαμβάνει την πρώτη θέση του δείκτη Anholt της Ipsos που μετράει την παγκόσμια φήμη των εθνικών προσαγορεύσεων (brands). Στον πυρήνα αυτής της μέτρησης που αφορά δείκτες όπως η διακυβέρνηση, ο τουρισμός, ο πολιτισμός, η συμπεριφορά στους πρόσφυγες κ.α. βρίσκεται βέβαια το περίφημο «made in Germany», μια διαχρονική επιτυχία της εξαγωγικής υπερδύναμης. Ασφάλεια, ποιότητα, τεχνολογία, είναι ό,τι περιμένει κανείς από οτιδήποτε αγοράζει με αυτό το σήμα, έστω κι αν τα περισσότερα πια προϊόντα της Γερμανίας είναι στην πραγματικότητα «Designed and packed in Germany» (Young and Semmler, 2011).

Η Γερμανία επενδύει στο όνομά της, αλλά κυρίως στις υπερεθνικές δομές. Είναι η τρίτη δύναμη σε εισφορές στον ΟΗΕ, είναι μέλος του G7 και του G20, με ηγετική συνεισφορά σε θέματα όπως η κλιματική αλλαγή (Hillebrand 2019). Εξαιτίας της τεράστιας οικονομικής συνεισφοράς της, αλλά και της a priori υποστήριξης των στόχων και των σκοπών κάθε υπερεθνικού οργανισμού, η χώρα υπερ-εκπροσωπείται στους περισσότερους, με ειδικούς, επιστήμονες και υψηλόβαθμο διοικητικό προσωπικό. Παράλληλα, βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των χωρών που παρέχουν βοήθεια στον τρίτο κόσμο [9].

Ο πρωθυπουργός της Ιταλίας, Giuseppe Conte, ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας, Shinzo Abe, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμμανουέλ Μακρόν, η καγκελάριος της  Γερμανίας,  Άνγκελα  Μέρκελ  και  ο πρωθυπουργός του Καναδά, Justin Trudeau, σε σύνοδο εργασίας κατά την διάρκεια της συνόδου κορυφής της G7 στο Μπιαρίτζ της Γαλλίας, στις 26/8/2019. REUTERS/Carlos Barria/Pool

Είναι σαφές ότι οι αξίες που αποκόμισε η Γερμανία από την καταστροφή του πολέμου, αλλά και αυτές που αποκόμισε στην διάρκεια του «Wirtschaftswunder», αξίες όπως η ενσωμάτωση των προσφύγων και η ανεκτικότητα, καθοδηγούν τις ενέργειες της χώρας στο διεθνές στερέωμα, λίγο πιο κάτω από τα εθνικά της συμφέροντα. Για τα εθνικά της συμφέροντα, όπως τα αναλύσαμε παραπάνω, για τις δυσνόητες για τους άλλους αξίες του «ορντολιμπεραλισμού», της «απολεμικότητας», και της γεωοικονομικής ισχύος χρησιμοποιεί ως περίβλημα την ήπια ισχύ (soft power) και την πολυμερή θεσμικότητα. Με αυτούς τους δύο τρόπους προσπαθεί να πείσει τους πάντες για την ειλικρινή της γνώμη ότι τα συμφέροντά της είναι στην πραγματικότητα θαυμαστές παγκόσμιες αξίες. Ο βασικός, όμως, μοχλός διάχυσης αυτών των «αξιών» είναι η διστακτικότητα να δράσει, να πολεμήσει, να γίνει ταμείο για δάνεια τελευταίας καταφυγής, ή να μειώσει τα πλεονάσματά της αυξάνοντας την δική της κατανάλωση προς όφελος και των εταίρων της αλλά και των ίδιων των καταναλωτών, των πολιτών της. Η Γερμανία είναι ο «διστακτικός ηγεμόνας» της Ευρώπης (Bulmer and Paterson 2013). Η καγκελάριός της, όχι άδικα, έχει αποκομίσει το προσωνύμιο, Mrs Nein, και μένει να δούμε τα επόμενα χρόνια αν η πανδημία και η αμοιβαιότητα του ταμείου ανάκαμψης άλλαξε όλα τα παραπάνω ή απλώς αποτελεί μια στρατηγική υποχώρηση της χώρας με ημερομηνία λήξης.

Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΒΙΟΥ

Ήρθε, όμως, η στιγμή να αποκαλύψουμε τον δεύτερο λόγο που προτιμήσαμε την δομική ανάλυση της ισχύος κατά Susan Strange. Φτιαγμένη η θεωρία για να ανακαλύψει την πραγματική δύναμη μιας χώρας αδυνατεί -κατά την γνώμη μας- να καταδείξει τους κινδύνους που διαβρώνουν αυτή την ισχύ ενόσω βρίσκεται στο απόγειό της, και την οδηγούν προς μια πιθανή παρακμή. Οι Γερμανοί είναι σίγουρο πως διαβάζουν αρχαία ελληνική ιστορία και πως όλη τους η συμπεριφορά κατατείνει στο να αποφύγουν την περίφημη «παγίδα του Θουκυδίδη», όπως την διατύπωσε ο Alisson (2015). Προσπαθούν δηλαδή να αποφύγουν την συγκέντρωση σκληρής παραδοσιακής δύναμης, που θα τους βάλει στο μικροσκόπιο και στο στόχαστρο των άλλων δυνάμεων.

Όμως, η αρχαία ελληνική ιστοριογραφία δεν τελειώνει στον Θουκυδίδη. Προσπαθώντας η Γερμανία να αποφύγει την παγίδα του Θουκυδίδη ίσως έχει πέσει στην εξίσου θανατηφόρα «παγίδα του Πολυβίου», του επόμενου μεγάλου Έλληνα ιστορικού ο οποίος ανέπτυξε σε μεγαλύτερο βάθος τα ζητήματα της δύναμης και των πηγών της, σε σημείο που να είναι μερικές φορές, περισσότερο διεθνολόγος παρά ιστορικός. Ο Πολύβιος διατύπωσε την άποψη πως ένα κράτος παρακμάζει όχι στην πολεμική του φάση αλλά στην ειρήνη, όταν οι πολιτικοί του θεσμοί διαβρώνονται από την φιλαργυρία και την φιλαρχία των αρχουσών τάξεών του και την συνακόλουθη λαϊκιστική έξαρση στις τάξεις του λαού (Polyb. 6.57.5-6). Γενικότερα, όταν η δόμηση της εσωτερικής εξουσίας, οι θεσμοί του πολιτεύματος είναι αναντίστοιχοι με τις επιδιώξεις μιας δύναμης (Polyb. 6.48.6-7). Η τάση μιας μεγάλης πόλης να επιδιώκει μόνο τον πλούτο και τα εμπορικά οφέλη, φέρνει τα πολεμικά έθνη στα τείχη της (Polyb. 4.45). Η συνεχής αναζήτηση προστάτη διαβρώνει την ελευθερία της (Polyb. 6.49.4-6). Οι πλούσιοι αστοί και οι αριστοκράτες της αργά ή γρήγορα γίνονται συντηρητικοί, γενούν ένα ή δύο παιδιά για να μη χρειαστεί να σπαταλήσουν την περιουσία τους, δεν έχουν βούληση πια να ρισκάρουν ούτε να αμυνθούν σθεναρά για την πόλη (Polyb. 36.17.5). Άλλοτε ελεύθεροι και έμπλεοι γνώσεων και ικανοτήτων θα συρθούν πότε εις αναζήτηση του κέρδους και πότε αιχμάλωτοι (όπως ο ίδιος ο Πολύβιος) στις ξένες πολιτείες που αργά ή γρήγορα θα υπερκεράσουν ή θα υποτάξουν την πόλη τους.

Η αρχαία αυτή ανάλυση διασταυρώνεται υπέροχα στην περίπτωση της σύγχρονης Γερμανίας με την θεωρία του κονστρουκτιβισμού, όπως την ανέπτυξε ο Alexander Wendt (1999), με το ποια είναι η ταυτότητα δηλαδή των δρώντων εντός της χώρας και με το ποια είναι τα συμφέροντά τους. Θα ξεκινήσει κανείς από τους ευγενείς, τους πρίγκιπες, και τους γαιοκτήμονες, τους «von» και του «zu» της χώρας που ακολούθησαν για αιώνες πιστά την αποστολή τους να προασπίζουν την άμυνα της χώρας [10], ακόμα και υπό την ηγεσία του Φύρερ. Ήταν μετά τον Χίτλερ που η τάξη αυτή απαρνήθηκε το μιλιταριστικό της καθήκον. Κράτησαν μαζί με το πρόθεμα του ονόματός τους τούς τίτλους γης μαζί με τους πύργους και τα γειτονικά δάση και μπήκαν στο μετοχικό κεφάλαιο των εταιρειών (Kemezis, 1975). Ήταν αυτοί, ομού με την αστική μεγαλοεπιχειρηματική τάξη που κουράστηκε από τον πόλεμο και τον απαρνήθηκε. Αυτοί οδήγησαν τον γερμανικό λαό στην απέχθεια ως προς το οτιδήποτε έχει να κάνει με απώλειες και θύματα, με νίκες επί του πεδίου και κυρίως ήττες, προς την διϋποκειμενική δηλαδή αλήθεια της «απολεμικότητας». Αυτοί οδήγησαν την χώρα τους, τέλος, στην απόλυτη αφοσίωση στις επιχειρηματικές δραστηριότητες και τις εταιρικές επιδιώξεις.

Δεν είναι, όμως, μόνοι τους στο μετοχικό κεφάλαιο και τα Δ.Σ. των εταιριών αυτών. Σε πολλές από αυτές συμμετέχουν και τα ίδια τα ομόσπονδα κράτη, τα länders. Μπορεί οι μεγάλες εταιρείες να είχαν επιδιώξει την κοινή αγορά και το κοινό νόμισμα εξ αρχής αλλά στα συμφέροντα των μετόχων αυτών, της Βαυαρίας πρωτίστως, κρύβεται ίσως η γενική δυσκαμψία της χώρας προς οποιονδήποτε άλλον ευρωπαϊκό δρόμο, καθώς τα συμφέροντα μιας μικρής κρατικής οντότητας στην Ευρώπη ποτέ δεν ήταν και ποτέ ίσως δε θα είναι ταυτόσημα με ένα γενικότερο ευρωπαϊκό συμφέρον. Πιο ειδικά, όταν οι μεγάλοι οικονομικοί παίκτες καρπώνονται τα οφέλη της κοινής αγοράς αλλά τα κέρδη τους διαχέονται στενά τοπικά και εντός ενός μόνο κράτους, τότε στην κοινή αυτή αγορά, αργά ή γρήγορα θα ξεκινήσουν oi φυγόκεντρες δυνάμεις, και οι παίκτες αυτοί θα χάσουν μερίδια και τον αρχικό στόχο της παγκόσμιας εμβέλειας.

Στον αγώνα τους να ξεπεράσουν όχι την αιτία του προβλήματος αλλά το ίδιο το πρόβλημα, οι μεγάλοι αυτοί παίκτες θα προσπαθήσουν απλώς να αυξήσουν το περιθώριο κέρδους στήνοντας την παραγωγική τους δομή σε τρίτες χώρες με χαμηλό εργατικό κόστος και αποστερώντας το όραμα μιας καλύτερης ζωής από τους ίδιους τους πολίτες τους κράτους τους. Σύντομα οι πολίτες θα καταφύγουν σε λαϊκιστικές λύσεις και οι ανάδοχες της παραγωγής χώρες θα γίνουν επιθετικοί ανταγωνιστές όσο η γνώση και η τεχνογνωσία διαχέεται προς αυτούς. Μια από αυτές της χώρες, η Κίνα, ήδη ξεπέρασε την Γερμανία σε εμπορική δύναμη και τεχνολογίες. Ακολουθεί η Ινδία. Και στο επόμενο βήμα οι εταιρείες, για να κρατηθούν, θα χρειαστούν κεφαλαιακή ενίσχυση από κάθε εξωτική πηγή, όσο αντίθετη κι αν είναι στις αξίες και τα ιδανικά της χώρας αυτής. Στο στάδιο αυτό έχουν ήδη φτάσει οι Γερμανικοί κολοσσοί και πριν αλλά κυρίως μετά το σκάνδαλο Volkswagen με τους ψευδείς ρύπους στους πετρελαιοκινητήρες των αυτοκινήτων της. Το Κατάρ και άλλοι μη δημοκρατικοί παίκτες με μεγάλη ρευστότητα ήδη αποφασίζουν ως μέλη του δ.σ. των σημαντικότερων εταιρειών μαζί με τους μεγαλοαστούς, τους «von» και τα «länders» για την κατεύθυνση των εταιρειών και σε κάποιο βαθμό και της Ευρώπης. Πρόκειται για μια «καβαφική ατμόσφαιρα».

Τι μένει λοιπόν στην Γερμανία για να αντισταθεί στις αιώνιες δυνάμεις της εντροπίας, όπως τις περιέγραψε ο Πολύβιος; Ίσως μόνο ο πιο σύγχρονος από τους εσωτερικούς θεσμούς της: η καγκελαρία. Ο θεσμός που λόγω και της αξιοθαύμαστης σταθερότητάς του (μόλις 8 Καγκελάριοι σε 71 χρόνια) παράγει όλη την αντικανονικότητα, την αλληλεγγύη, και την ευρωπαϊκότητα σε κρίσιμες και μη στιγμές. Μιλάμε δηλαδή για την παράδοση Adenauer που προσπαθεί να συγκεράσει τα συμφέροντα της Ευρώπης με αυτά των länders (στα οποία συντάσσεται το Συνταγματικό Δικαστήριο), λέγοντας πολλά «nein» και στους μεν και στους δε, όπως έχει δείξει η περιβόητη αντιπαλότητα Adenauer - Erhard, αλλά και Merkel - Schauble.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η άποψη της ίδιας της Γερμανίας ότι πρόκειται για μια «but we are doing so well power» είναι μάλλον λανθασμένη. Η Γερμανία είναι μια «παγιδευμένη δύναμη» (trapped power), και μάλιστα μια δύναμη που πέφτει για δεύτερη φορά στην ίδια εκείνη παγίδα του αρχαίου ιστορικού, του Πολυβίου. Η πρώτη ήταν όταν προσπάθησε στρατιωτικά να κυριαρχήσει στην Ευρώπη χωρίς όμως να έχει τις αναγκαίες πηγές ισχύος στο εσωτερικό της, δηλαδή το κατάλληλο πολιτειακό σύστημα για να το πράξει (για τον Πολύβιο έτσι έπεσε η Σπάρτη). Έτσι και σήμερα, πάλι φαίνεται ότι η εσωτερική διάταξη του πολιτικού και οικονομικού συστήματος παράγει περισσότερη εντροπία για την ίδια και για την Ευρώπη. Εντροπία που είναι ορατή όχι μόνο στους αναλυτές των διεθνών σχέσεων, αλλά και στους ίδιους τους πολίτες της Γερμανίας και της Ευρώπης.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

*Το δοκίμιο αυτό έχει δημοσιευθεί στο τεύχος αριθ. 7ο (Ιούνιος - Ιούλιος 2021) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

[1] Όρος του Woodrow Wilson (Holsti, 1964)
[2] Στο άρθρα του Stavridis (2001a, 2001b, 2001c) ως civilian power προσδιορίζεται εν τω συνόλω της η Ε.Ε.
[3] 2020 Military Strength Ranking. Ανακτήθηκε από https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp
[4] Αποχαρακτηρισμένη αναφορά της CIA (28/05/1959). Ανακτήθηκε από https://www.cia.gov/library/readingroom/docs/ERHART,%20LUDWIG%20VOL.%202...
[5] Σε παρένθεση η θέση των μεγαλύτερων αυτών εταιρειών της Γερμανίας στο παγκόσμιο πίνακα που κατήρτισε ο Forbes για το 2019, δείγμα ότι τόσο οι γερμανικές όσο και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις υποχωρούν στην παγκόσμια αγορά.
[6]… που κατέληξε βέβαια στο Volcker Shock του 1981-2
[7] Βλ. το κείμενο της Συνθήκης του Άμστερνταμ: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A11997D%2FTXT
[8] Όσο και αν είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς την επίμονη επιχειρηματολογία των ίδιων των Γερμανών (πολιτικών και οικονομολόγων) περί της μη ευθύνης του Γερμανικού κράτους για ένα ζήτημα της ελεύθερης οικονομίας ή ευθύνης άλλων κρατών (βλ. Young and Semmler, 2011), τόσο ατελέσφορο είναι καθώς σκοντάφτει στην ίδια την λογική της λειτουργίας της πολιτικής αλλά και στις πλέον επίσημες οικονομικές αναλύσεις (βλ. IMF's Lagarde says, 2018)
[9] Βλ. Global Humanitarian Assistance Report 2019. Ανάκτηση από https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/GHA%20report%2...
[10] Την εντολή αυτή είχαν από τους Γενικούς Νόμους των Πρωσικών Κρατών του 1792.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Allison, G. (2015), The Thucydides Trap: Are the U.S. and China Headed for War? Atlantic (24/09/2015)
-Bierling, St. (2006), No more “Sonderweg”: German Foreign Policy under Chanchellor Merkel, https://www.kas.de/c/document_library/get_file?uuid=31468d3b-dbf9-9c17-7... (accessed December 2020)
-Bulmer, S. & Paterson, W., (2010). Germany and the European Union: from ‘tamed power’ to normalized power?. International Affairs. 86. 1051 - 1073. 10.1111/j.1468-2346.2010.00928.x.
-Bulmer, S. & Paterson W. (2013) Germany as the EU's reluctant hegemon? Of economic strength and political constraints, Journal of European Public Policy, 20:10, 1387-1405
-Gasparotti, A & Kullas, M. (2019). CepStudy 20 Years of the Euro: Winners and Losers. An Empirical Study.
-Dullien, S. & Guérot, U. (2012). The Long Shadow of Ordoliberalism: Germany's Approach to the Euro Crisis. European Council on Foreign Relations, ECFR/49.
-Dustmann, C. & Fitzenberger B. & Schönberg, U. & Spitz-Oener, A. (2013) From the `Sick Man of Europe’ to the `Economic Superstar’: Germany’s Rise from the Ashes June 2013 Draft paper prepared for the Journal of Economic Perspectives
-Germann, J. (2014). German "Grand Strategy" and the Rise of Neoliberalism. International Studies Quarterly, 58(4), 706-716.
-Hager, W. “Germany as an extraordinary trader”, in Wilfred Kohl and Giorgio Basevi, eds, West Germany: a European and global power (Lexington, MA: Lexington Books, 1980), pp. 3–43.
-Harnisch, S., (2017) The myth of German hegemony: assessing international leadership roles of the Merkel governments. Ανακτήθηκε από https://www.uni-heidelberg.de/md/politik/harnisch/person/publikationen/h... (Τελευταία πρόσβαση 10/12/2020)
-Henderson, D. R. (2008). “German Economic Miracle.” The Concise Encyclopedia of Economics. Ανακτήθηκε από: http://www.econlib.org/library/Enc/GermanEconomicMiracle.html (Τελευταία πρόσβαση: 01/12/2020)
-Holsti, K.J. (1964). The Concept of Power in the Study of International Relations, Background , Feb., 1964, Vol. 7, No. 4 (Feb., 1964), pp. 179-180).
-Katzenstein, P. (Ed.). (1997). Tamed Power: Germany in Europe. Ithaca; London: Cornell University Press.
-Kleuters, J. (2012). Reunification in West German Party Politics from Westbindung to Ostpolitik. New Perspectives in German Political Studies. Palgrave Macmillan, London.
-Kundnani, H. (2011). Germany as a Geo-economic Power, The Washington Quarterly, 34:3, 31-45,
-Luttwak, Ed. N. (1999). “Theory and Practice of Geo-Economics", from Turbo-Capitalism: Winners and Losers in the Global Economy. New York: HarperCollins Publishers.
-Maull, H. W. “Germany and Japan: The New Civilian Powers.” Foreign Affairs, vol. 69, no. 5, 1990, pp. 91–106.
-Polybius, Historiae.
-Rosecrance, R.N. (1986). The rise of the trading state: commerce and conquest in the modern world. New York, Basic Books.
-Rosenthal, J, (2012) Germany and the Euro Crisis: Is the Powerhouse Really So Pure? World Affairs, Vol. 175, No. 1 (MAY/JUNE 2012), pp. 53-61
-Schmitz-Berning, C. (2007). Vokabular des Nationalsozialismus. Berlin: De Gruyter.
-Speck U. (2014). Foundations of German Power, March 14, 2014
-Stavridis, S. (2001) Failing to Act like a “Civilian Power”: The European Union’s Policy towards Cyprus and Turkey (1974-2000). Studia Diplomatica, 54(3), 75-102,
-Stone, N., (2009) The Globalization of Europe: An Interview with Wisse Dekker, Harvard Business Review Magazine, May – June 1989)
-Strange, S. The Persistent Myth of Lost Hegemony, International Organization, Vol. 41, No. 4, 1987, pp. 551-574
Young, B. & Semmler, W. (2011). The European Sovereign Debt Crisis: Is Germany to Blame?. German Politics & Society. 29. 1-24. 10.3167s
-Wendt, A. (1999) Social Theory of International Politics, Cambridge: Cambridge University Press

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

-Anholt Ipsos Nation Brands Index (NBI) Ανακτήθηκε από https://www.ipsos.com/sites/default/files/20-03-60_anholt-ipsos_place-br... (Τελευταία πρόσβαση: 10/12/2020)
-Federal Foreign Office, Bilateral Relations: Qatar (30/10/2019). Ανακτήθηκε από https://www.auswaertiges-amt.de/en/aussenpolitik/laenderinformationen/ka... (Τελευταία πρόσβαση 10/12/2020)
-Friedman G., The German Question (26/02/2018). Ανακτήθηκε από https://geopoliticalfutures.com/the-german-question/ Τελευταία πρόσβαση 12/12/2020
-Habermas, J. Germany and the Euro-crisis (28/06/2010). Ανακτήθηκε από https://www.thenation.com/article/archive/germany-and-euro-crisis/ (Τελευταία πρόσβαση 15/11/2020)
-IMF’s Lagarde says current German surplus not justified (18/01/2018). Ανακτήθηκε από IMF's Lagarde says current German surplus not justified - ARD | Reuters
-Kemezis, P., Old High Nobility Still Cutting a Wide Swath in West Germany, The New York Times (17/07/1975) Ανακτήθηκε από https://www.nytimes.com/1975/07/17/archives/old-high-nobility-still-cutt... (Τελευταία πρόσβαση 10/11/2020)
-Kluth, A., Handelsblatt Explains: Ordoliberalism and the alleged aberration of German economics, (31/01/2018). Ανακτήθηκε από https://www.handelsblatt.com/english/politics/handelsblatt-explains-ordo... (Τελευταία πρόσβαση 05/12/2020)
-Κοτζιάς, Ν. (2010) Δομική ισχύς: ΕΕ και η Γερμανική πολιτική ως προς τα χρέη. Ανακτήθηκε από http://afterhistory.blogspot.com/2011/02/blog-post_15.html (Τελευταία πρόσβαση 10-11-2020)
-Schaer, C., What’s behind Germany’s special relationship with Turkey? (21/09/2020 upd.). Ανακτήθηκε από https://www.theneweuropean.co.uk/brexit-news/europe-news/cathrin-schael-... (Τελευταία πρόσβαση 01/12/2020)

 Παναγιώτης Πασπαλιάρης,
  Ιστορικός, ΜΑ Διεθνών Σχέσεων και συγγραφέας.

https://www.foreignaffairs.gr/articles/73411/panagiotis-paspaliaris/oi-piges-isxyos-tis-germanias%E2%80%A6?

30/09/2021