Είναι ο Κυνισμός η νέα Οικολογία;

Οι περισσότεροι φιλόσοφοι ζούσαν λιτά. Τα πάντα ήταν περιττά για αυτούς: εδέσματα, ενδύματα, πολυτελείς κατοικίες και ιδιοκτησίες. Σε αντίθεση με τους πολλούς, όπου τα πάντα θεωρούνται απαραίτητα για τον ευ ζην, οι φιλόσοφοι αρκούνταν στα λίγα και το διακήρυτταν με τον βίο τους. Δίχως να έχει δημιουργηθεί ακόμη η ανάγκη για οικολογικό κίνημα, συνειδητοποίησαν νωρίς ότι το να ζουν σε αρμονία με τη φύση, το «κατά φύσιν ζῆν», τους οδηγούσε στην ευδαιμονία.

Αλλά, αν μία φιλοσοφική σχολή μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του πρώτου περιβαλλοντικού κινήματος, αυτή δεν είναι άλλη από τον Κυνισμό (που όπως και οι περισσότερες έλκει την καταγωγή της από τον Σωκρατικό βίο). Ο Αθηναίος φιλόσοφος πρώτος κατέδειξε ότι για το ευ ζην δεν χρειάζονται πολλά. Το αντίθετο. Το «τίποτε» είναι αρκετό. Αυτός όμως που πραγματικά έζησε σε αρμονία με τη φύση ήταν ο Διογένης ο Κύων, «ο τρελός Σωκράτης» όπως αποκαλούσε τον εαυτό του (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 6.54). Έζησε, ελεύθερος από συμβάσεις, μια αξιοζήλευτη ζωή, ακόμη και για ένα αυτοκράτορα όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, όπως μαρτυρεί το θρυλικό περιστατικό της συνάντησής τους («Αν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να ήμουν ο Διογένης» Gnomologium Vaticanum: 743 n. 91).

Τι χρειάζεται ένας άνθρωπος τελικά; Ο Διογένης δεν είχε τίποτε στην κατοχή του. Ή μάλλον είχε: ένα κύπελο για να πίνει νερό. Μόλις όμως είδε ένα παιδί να πίνει νερό με τα χέρια, το πέταξε (θα μπορούσε να το χαρίσει;) λέγοντας: «παιδίον με νενίκηκεν εὐτελείᾳ» (ένα παιδί με νίκησε στη λιτότητα). Φαίνεται μάλιστα ότι τα παιδιά ήταν καλοί σύμβουλοι για τον ίδιο, γιατί βλέποντας στη συνέχεια ένα άλλο να τρώει τις φακές του, δίχως πιάτο, σε μια κοιλότητα του ψωμιού του, πέταξε και την κούπα που είχε για να τρώει ως περιττή (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 6.37). Ο Διογένης άσκησε τον εαυτό του να μην επιθυμεί τίποτε, να είναι αυτάρκης ζώντας αρμονικά με τη φύση. Για τον λόγο αυτό, ασκούσε τον εαυτό του σωματικά και ψυχικά:

«Τίποτε απολύτως στη ζωή, έλεγε, δεν κατορθώνεται χωρίς άσκηση, αυτή όμως είναι δυνατή να κερδίσει τα πάντα. Πρέπει λοιπόν αντί για τους άχρηστους κόπους οι άνθρωποι να προτιμούν τους κατά φύσιν για να ζουν με ευδαιμονία (ζῆν εὐδαιμόνως), αλλά εξαιτίας της τρέλας τους ζουν δυστυχισμένοι. Γιατί ακόμη και η καταφρόνηση της ηδονής είναι πολύ ηδονική, όταν συνηθίζουμε σ’ αυτήν. Και όπως αυτοί που συνηθίζουν να ζουν με απολαύσεις (ἡδέως ζῆν) με αηδία περνούν στην αντίθετη κατάσταση, έτσι και εκείνοι που έχουν ασκηθεί στον αντίθετο τρόπο ζωής είναι ηδονικό να καταφρονούν τις ηδονές. Αυτά υποστήριζε και βέβαια τα τηρούσε. Όντως παραχαράσσοντας τις ισχύουσες αξίες, με το να μην αναγνωρίζει στις συμβάσεις το κύρος των φυσικών νόμων. Και έλεγε ότι διάγει τον ίδιο βίο με τον Ηρακλή, θέτοντας πάνω από όλα την ελευθερία.»

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 6.71

Δεν είναι εύκολο να είσαι ελεύθερος. Το πρώτο βήμα όμως είναι να μην χρειάζεσαι τα περιττά, δηλαδή όσα δεν έχεις. Ο πολιτισμός των πολλών ανέκαθεν ζητούσε περισσότερα, θυσιάζοντας την «άχρηστη» φύση. Ακόμη και την εποχή του Διογένη, οι περισσότεροι καθόριζαν τις επιθυμίες τους με βάση τη γνώμη των άλλων. Το πιο πιθανό είναι ότι, αν υπήρχε η σημερινή τεχνολογία τότε, τα αποτελέσματα θα ήταν παρόμοια με τα σημερινά.

Η πολυτέλεια όμως δεν προσφέρει ευτυχία. Μόνο επιζητεί περισσότερα, καθώς ποτέ δεν είναι αρκετή. Η ματαιοδοξία δεν ικανοποιείται ούτε με την απόκτηση του κόσμου όλου. Η ανθρώπινη απληστία, με τη συνδρομή της τεχνολογίας, κατέστρεψε τη φύση για χάρη της παροντικής απόλαυσης του ανθρώπου, που ποτέ δεν κατόρθωσε να ζήσει λιτά. Για να ευτυχήσει πρέπει να τα έχει όλα. Όλοι θέλουν να τα έχουν όλα. Ρούχα, τηλέφωνα, σπίτια, αυτοκίνητα ποτέ δεν είναι αρκετά και καταλήγουν ο σκοπός της ζωής των σημερινών ανθρώπων, που δεν κατανοούν ότι η ζωή τους έχει ένα τέλος. Ταυτόχρονα με τη ζωή τους, ωστόσο, και η φύση (η μόνη γνωστή ζωή στο σύμπαν) ολισθαίνει προς μία ανυπολόγιστη καταστροφή.

Σίγουρα, ο Κυνισμός σήμερα δεν θα μπορούσε να έχει την ασκητική μορφή της αρχαιότητας. Οι αρχές του όμως είναι δυνατό να προσφέρουν τη λύση στο οικολογικό πρόβλημα, κατασκεύασμα της ανθρώπινης απληστίας, που έχει επιβληθεί έξωθεν. Ο Διογένης πέθανε αφήνοντας το μηδενικό αποτύπωμα της σωματικής του ύπαρξης. Είναι καιρός να αποδεχτούμε το αποτύπωμα της πνευματικής του διδασκαλίας για το μέλλον του κόσμου. Τώρα, που δεν είναι αργά. Ή όχι;

Έλσα Νικολαΐδου
Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High (Κύπρος)
nicolaidou.e@medhigh.com

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com