Αριστοτέλης: Ο καλός πολίτης.
Αριστοτέλης: Ο καλός πολίτης.
Η έννοια του πολίτη είναι κεντρική όχι μόνο στην Πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη, αλλά συνδέεται στενά και με την Ηθική του. Πολίτης δεν είναι ο κάτοικος μιας πόλης, αυτό είναι ξεκάθαρο στον Αριστοτέλη, αλλά αυτός που αποτελεί ενεργό μέλος της. Με ποιον τρόπο όμως; Ο Αριστοτέλης είναι έτοιμος να συζητήσει την έννοια του πολίτη στα πρώτα κεφάλαια του Γ βιβλίου των Πολιτικών, προτού μιλήσει για την πόλη. Η πόλη είναι ένα σύνολο ανθρώπων, ένα πλήθος πολιτών (ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν) και ο πολίτης διαφέρει ανάλογα με το πολίτευμα. Άλλος είναι ο πολίτης στη δημοκρατία και άλλος στην ολιγαρχία. Ωστόσο, μία γενική διαπίστωση έχει να κάνει με τα δικαιώματα στα οποία μετέχει, λόγος για τον οποίο πρέπει να αποκλειστούν οι μέτοικοι, οι δούλοι, τα παιδιά και οι γέροντες. Ο Αριστοτέλης δεν αργεί να δώσει τον πρώτο ορισμό: «Πολίτης ορίζεται επακριβώς εκείνος που μετέχει στη δικαιοσύνη και τη διοίκηση». Πολιτικά Γ 1, 1275a 22-23
Ο συγγραφέας των Πολιτικών, αν και δείχνει βέβαιος για τον ορισμό που έχει διαμορφώσει, κατανοεί ότι δεν ανταποκρίνεται σε όλα τα πολιτεύματα. Αυτός που μόλις έχει ορίσει είναι ο πολίτης ενός δημοκρατικού πολιτεύματος: «Γι’ αυτό και ο ορισμός που είπαμε ισχύει κυρίως για τη δημοκρατία. Σε άλλα πολιτεύματα μπορεί να ισχύει, αλλά μπορεί να μην είναι και αναγκαίο. […] Γίνεται φανερό λοιπόν ποιος είναι ο πολίτης˙ αυτός που συμμετέχει στη βουλευτική και δικαστική εξουσία, και λέμε ότι είναι πολίτης αυτής της πόλης, και η πόλη είναι το πλήθος των πολιτών ικανό για την αυτάρκεια της ζωής του, για να το πούμε απλά». Γ 1
Συμπληρώνεται έτσι ο ορισμός της πόλης, δηλώνοντας πλέον το ετερόκλητο σύνολο πολιτών με πρωταρχικό στόχο την αυτάρκεια. Ο Αριστοτέλης εγείρει πολλά ζητήματα προκειμένου να καταλήξει στην εικόνα του πλοίου. Η πόλη είναι ένα πλοίο. Οι πολίτες είναι σαν τους ναυτικούς. Το έργο καθενός διαφέρει, άλλος είναι κυβερνήτης, άλλος τιμονιέρης, άλλος κωπηλάτης, ανάλογα με την ιδιότητά του. Το έργο τους είναι να φέρουν το ταξίδι εις πέρας: «Η διασφάλιση του ταξιδιού είναι έργο όλων αυτών˙ και αυτό επιθυμεί ο κάθε ναύτης. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τους πολίτες, που αν και είναι ανόμοιοι μεταξύ τους η διατήρηση της κοινωνίας είναι το έργο τους, και η κοινωνία είναι η ίδια η πολιτεία. Γι’ αυτό η αρετή του πολίτη είναι ανάγκη της πολιτείας». Γ 4
Οι άνθρωποι διαφέρουν. Όταν είναι όμως πολίτες, οφείλουν να κατέχουν την αρετή τού «να άρχουν και να άρχονται».
«Γι’ αυτό λέγεται ορθά αυτό, ότι κανείς δεν μπορεί να κυβερνά καλά αν δεν γνωρίζει να κυβερνάται (ὡς οὐκ ἔστιν εὖ ἄρξαι μὴ ἀρχθέντα). Η αρετή και των δύο είναι διαφορετική, γιατί ο καλός πολίτης πρέπει να ξέρει και να μπορεί και να κυβερνάται και να κυβερνά, και αυτή είναι η αρετή του πολίτη, να γνωρίζει και για τα δύο την εξουσία των ελεύθερων». Γ 4
Η εξουσία του να άρχει κάποιος τους ομοίους του, ελεύθερους ανθρώπους, είναι αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει «πολιτική αρχή» και διέπεται από δικαιοσύνη. Ο κυβερνήτης του πλοίου είναι και συνταξιδιώτης. Η αναλογία του πλοίου αποκτά ενδιαφέρον. Ο κυβερνήτης οφείλει να φροντίζει για το κοινό συμφέρον όχι το προσωπικό, τότε είναι σωστός και δίκαιος. Υπάρχουν όμως και παρεκτροπές: «Λόγω της ωφέλειας από τη διαχείριση των κοινών και από την εξουσία, κάποιοι θέλουν να βρίσκονται συνεχώς στην εξουσία, σαν να θεωρούν τους άρχοντες υγιείς και τους πολίτες ασθενείς».
Ο καλός πολίτης και ο καλός άρχοντας ταυτίζονται με τον καλό άνθρωπο, όταν υπάρχει φρόνηση. «Γιατί η πόλη με το ορθό πολίτευμα είναι η κοινωνία των ελεύθερων πολιτών». Γ 6
Έλσα Νικολαΐδου
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High- nicolaidou.e@medhigh.com
https://www.philenews.com/f-me-apopsi/arthra-apo-f/article/1156073/aristotelis-o-kalos-politis
27 Μαρτίου 2021