Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ. Λαϊκισμός, ύφεση, και εκρηκτικές ανισότητες ζητούν επειγόντως λύσεις.

Ο μεγάλος κίνδυνος της εποχής μας είναι ότι μπροστά στα  αδιέξοδα   και   με  τους  πολίτες του  κόσμου   να βρίσκονται σε κατάσταση βέρτιγκο, μπορεί να επιλεγεί μια   θυσία   ελευθεριών   στον   βωμό   της   όποιας οικονομικής    ανάπτυξης    σύμφωνα   με   το   τρέχον αυταρχικό  ευρασιατικό  μοντέλο.
 

 Ακτιβιστές της Global Justice Now διαμαρτύρονται έξω από τον χώρο της ετήσιας γενικής συνέλευσης της HSBC στο Southbank, στο Λονδίνο, στις 28 Μαΐου 2021. REUTERS/Toby Melville
 

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ.
 Λαϊκισμός, ύφεση, και εκρηκτικές ανισότητες ζητούν επειγόντως λύσεις.

Οι επιχειρηματίες κάθε φορά που συναντώνται, συνωμοτούν για να δημιουργήσουν μονοπώλια και καρτέλ προκειμένου να εξοντώσουν τις μικρότερες επιχειρήσεις, επισημαίνει ο κλασσικός οικονομολόγος και υποστηρικτής της ελεύθερης αγοράς Άνταμ Σμιθ [1]. Στην πραγματικότητα, δηλαδή, οι ίδιοι οι καπιταλιστές αντί να υποστηρίζουν μάχονται τον ελεύθερο ανταγωνισμό διότι πιέζει τις τιμές προς τα κάτω και συνεπώς τα κέρδη.
 
Στην ίδια κατεύθυνση (της αύξησης των κερδών τους σε όσο το δυνατόν υψηλότερα επίπεδα) με εργαλείο την υπερπροσφορά εργασίας, προϊόν της διατήρησης στρατιών ανέργων, διατηρούν τους μισθούς σε απάνθρωπα επίπεδα. Το πλαίσιο αυτό αυξάνει συνεχώς το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ πλουσίων και φτωχών που μακροχρόνια οδηγεί σε «κρίση υπερπροσφοράς» εξαιτίας της μείωσης της ικανής προς πληρωμή ζήτησης. Με απλά λόγια, η αλόγιστη αύξηση των κερδών με κάθε τρόπο γίνεται μπούμερανγκ και οδηγεί στην αυτοκαταστροφή του συστήματος.

Για την αποφυγή της καταστροφικής αυτής συνέπειας επιλέχθηκε στις αρχές της 10ετίας του ’90 η ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών με δανεισμό, δημιουργώντας μια τεράστια φούσκα που έσκασε το 2008, με τη μορφή της στεγαστικής κατάρρευσης, όταν οι φτωχοί υπερχρεωμένοι Αμερικανοί βρέθηκαν σε κατάσταση αδυναμίας αποπληρωμής των χρεών τους εξαιτίας της αύξησης των επιτοκίων από την Κεντρική Τράπεζα [2]. Πάνω στο μεγάλο πανηγύρι (προφανώς και με την αλαζονεία του Δυτικού κόσμου μετά την κατάρρευση του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού) κανείς δεν σκεφτόταν πως έπρεπε να πατήσει το κουμπί «alert» βλέποντας την -εξαιτίας του χαμηλού κόστους δανεισμού- αύξηση του όγκου των πιστώσεων να προηγείται σημαντικά της αύξησης του πραγματικού εισοδήματος. Κάποιες μεμονωμένες φωνές, όπως αυτή του Ρουμπινί, αγνοήθηκαν. Μόνο που τα χρέη των Αμερικανών είχαν «μολύνει» όλο τον πλανήτη με τα γνωστά CDO και CDS [3].

Οι κρίσεις περνούν όταν οι ζημιές απορροφώνται, και η μηχανή του καπιταλισμού παίρνει ξανά μπροστά και ξεκινά για ένα νέο είδος ανάπτυξης, σύμφωνα με τους ιστορικούς των χρηματοπιστωτικών κρίσεων [4]. Αυτό δεν το είδαμε στην τελευταία αυτή κρίση. Ούτε νέο αναπτυξιακό μοντέλο υπήρξε, ούτε οι ζημιές απορροφήθηκαν. Είδαμε έναν πρωτοφανή σε μέγεθος κρατικό παρεμβατισμό, ακόμη κι από φανατικούς αντικρατιστές, για την αντιμετώπιση των ολέθριων συνεπειών από το σκάσιμο της φούσκας που οδήγησε στην υπερχρέωση των κρατών.

Στα τέλη του 2020, το ποσοστό του χρέους επί του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος έφθασε στο 131% στο σύνολο των χωρών του ΟΟΣΑ [5]. Μπροστά στον κίνδυνο της αύξησης των μακροπρόθεσμων επιτοκίων το χρέος αγοράστηκε από τις κεντρικές τράπεζες με την έκδοση νέου χρήματος. Ο κίνδυνος δημιουργίας μιας νέας φούσκας εξαιτίας της ανόδου των περιουσιακών στοιχείων (προϊόν του πληθωριστικού χρήματος) είναι βέβαια υπαρκτός. Τι σημαίνει αυτό; Πως οι παρεμβάσεις με τη μορφή χορήγησης «πατερίτσας» στον «πληγωμένο γίγαντα» για να μείνει όρθιος και να περπατήσει συνεχίζονται, μεταφέροντας το πρόβλημα στο αύριο. Και βέβαια με πατερίτσα δεν μπορείς να τρέξεις, ούτε να πας μακριά.

Εξαιτίας των εγγενών αδυναμιών, όπως αναφέρθηκαν στην πρώτη παράγραφο, για τις οποίες διαχρονικά κατηγορείται ο καπιταλισμός από φίλους και εχθρούς, σήμερα βιώνουμε ένα παγκόσμιο μονοπωλιακό υπερκαπιταλισμό [6] τα βασικά χαρακτηριστικά του οποίου είναι: α) Η επικράτηση των tech giants (Google, Amazon, Apple, Microsoft, Facebook) και 2-3 μεγάλων εταιρειών για κάθε κατηγορία προϊόντων, β) η εξαφάνιση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που αδυνατούν να μακροημερεύσουν, γ) η συγκέντρωση του πλούτου σε λίγους, γεγονός που έχει οδηγήσει στην δημιουργία μεγάλων ανισοτήτων και αύξηση της φτώχειας σε παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα ο πλούτος των 50 πλουσιότερων Αμερικανών ξεπερνά τα 2 τρισ. δολάρια, που σημαίνει ότι είναι μεγαλύτερος από αυτόν των 165 εκ. φτωχότερων Αμερικανών μετά την περαιτέρω επιδείνωση της θέσης των τελευταίων εξαιτίας της πανδημίας, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε πρόσφατα ο γνωστός Αμερικανός μεγαλοεπενδυτής Warren Buffet.

Και ποιες είναι οι πλέον σημαντικές συνέπειες; Πρώτον, η εμφάνιση του «Τραμπισμού». Το φαινόμενο αυτό δεν εξαλείφθηκε στις ΗΠΑ με την εκλογή Μπάιντεν, όπως ενδεχομένως πολλοί θεωρούν. Οι πολίτες στρέφονται σε αντισυστημικούς-αυταρχικούς λαϊκιστές, οι οποίοι υπόσχονται λύσεις. Αυτή είναι μια αναμενόμενη εξέλιξη λόγω της δυσχερούς θέσης στην οποία έχουν περιέλθει, την οποία χρεώνουν στο υφιστάμενο σύστημα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ευημερία αποτέλεσε βασικό στυλοβάτη της μακροημέρευσης της δημοκρατίας με ό,τι αυτό συνεπάγεται [7]. Δεύτερον, μια νέα ύφεση καιροφυλακτεί με τα κράτη -που αποτελούν τους big spenders στην αγορά- να είναι αδύναμα εξαιτίας του τεράστιου χρέους. Και τρίτον, η αστάθεια και ο κίνδυνος κοινωνικών αναταραχών λόγω των μεγάλων ανισοτήτων. Μπορεί να μην υπάρχουν πλέον τα ισχυρά συνδικάτα, κι αυτός είναι ένας από τους λόγους της σημερινής κατάστασης, αλλά ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να προβλέψει μια κοινωνική εξέγερση ή μια ριζική αλλαγή στην στάση του πληθυσμού. «Η ιστορία είναι δημιουργία», λέει ο Καστοριάδης [8] επικαλούμενος το ιστορικό προηγούμενο του Μάη του ’68 στην Γαλλία, όπου δύο μήνες νωρίτερα θα μπορούσε κάποιος να πει με σιγουριά ότι ο γαλλικός πληθυσμός ήταν εντελώς αποχαυνωμένος.

Μια σειρά ερωτημάτων περιμένουν απαντήσεις που θα καθορίσουν τις εξελίξεις. Το μοντέλο του οικονομικού φιλελευθερισμού έχει πραγματικά εξαντληθεί και πρέπει να το εγκαταλείψουμε ή υπάρχει τρόπος θεραπείας και επανεκκίνησης του συστήματος; Μπορεί να αντιμετωπιστεί ο σημερινός παγκόσμιος μονοπωλιακός (υπερ)καπιταλισμός ώστε να ξαναμπεί το εκτροχιασμένο τρένο του καπιταλισμού στις ράγες; Πόσο εύκολη είναι η εξάλειψη, ή έστω ο μετριασμός, των ανισοτήτων; Μπορεί το σύστημα να επιβιώσει με τον κοινωνικό ανελκυστήρα σε κατάσταση «εκτός λειτουργίας» και για πόσο; Μπορεί να υπάρξει ανακατανομή του πλούτου μέσω υψηλών φόρων (κατά τα πρότυπα της προ νεοφιλελευθερισμού περιόδου) ή η κινητικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο (μεταφορά κεφαλαίων) δεν το επιτρέπει; Μπορεί κανείς σήμερα να φορολογήσει τον χρηματοδότη του (τα πολιτικά κόμματα έχουν τεράστια έξοδα) αλλά και τον βασικό του υποστηρικτή (βλ. ΜΜΕ) ή είναι πολιτική αυτοκτονία; (Εδώ συναντιούνται οι εγγενείς αδυναμίες του καπιταλισμού με αυτές και της δημοκρατίας). Ποιο μοντέλο θα μπορούσε να το αντικαταστήσει και ποιες θα ήταν οι συνέπειες μεσο-μακροπρόθεσμα στην φιλελεύθερη συνταγματική δημοκρατία; Είναι ο κρατικός παρεμβατισμός και σε πιο βαθμό η ενδεδειγμένη λύση; Είναι η σοσιαλδημοκρατία η κατάλληλη επιλογή (και με ποια μορφή) ή η κεντρική διαχείριση της οικονομίας (για πολιτικούς σκοπούς) θα οδηγήσει στο δεσποτισμό και την ανελευθερία όπως υποστηρίζουν οι φιλελεύθεροι [9]; Μήπως, από την άλλη, είναι ουτοπία η βιώσιμη ανάπτυξη που υπόσχεται ο καπιταλισμός; Μπορεί η παγκόσμια οικονομία να λειτουργεί και μέχρι πότε με συνεχή ανάπτυξη αν λάβουμε υπόψη πως οι πόροι είναι πεπερασμένοι; Υπάρχουν όρια και ποια είναι αυτά; Μπορεί να υπάρξει ευημερία χωρίς ανάπτυξη; Σύμφωνα με μελέτες, ο πλανήτης μπορεί να συντηρήσει μόνο 2,5 δισ. ανθρώπους. Αν όχι 2,5 δισ., πόσους (σίγουρα όχι άπειρους) και σε ποιο βιοτικό επίπεδο; [10].

Πολλά σενάρια θα μπορούσαν να υποστηριχθούν σε ό,τι αφορά στις εξελίξεις. Οι υποστηρικτές του νεο-φιλελευθερισμού στις αρχές της 10ετίας του ’80 έριξαν την ευθύνη της αποτυχίας της διαχείρισης των δύο πετρελαϊκών κρίσεων στην θεωρία του Κέυνς. Σήμερα παρακολουθούμε τους σοσιαλδημοκράτες να επιρρίπτουν τις ευθύνες των σημερινών αδιεξόδων στον νεο-φιλελευθερισμό. Ο κρατικός παρεμβατισμός και ο Κέυνς επιστρατεύτηκαν τόσο στην κρίση του 2008 όσο και τώρα, στην πανδημία, καθόσον η νομισματική πολιτική από μόνη της (ακόμη και με εκτεταμένη εφαρμογή της ποσοτικής χαλάρωσης) δεν ήταν ικανή να σώσει την κατάσταση. Η πρακτική του εκκρεμούς, από το ένα άκρο στο άλλο, στο πλαίσιο αντιμετώπισης των αναπόφευκτων αδιεξόδων στα οποία οδηγεί το κάθε σύστημα λόγω εγγενών αδυναμιών, τείνει να πάρει τη μορφή φυσικού φαινομένου. Δεν υπάρχει οικονομικό σύστημα «παντός καιρού» και οι εκάστοτε συνθήκες επιβάλλουν την επιλογή του πλέον κατάλληλου, το οποίο προσδιορίζεται από την ποσοστιαία αναλογία του κρατικού παρεμβατισμού στο μείγμα (σύγχρονη μορφή της σοσιαλδημοκρατίας) και φαίνεται πως αυτή θα είναι σε υψηλά επίπεδα για τα επόμενα χρόνια με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Ο μεγάλος κίνδυνος κατά την προσωπική μου άποψη είναι η -μπροστά στα αδιέξοδα και με τους πολίτες του κόσμου σε βέρτιγκο- πιθανή θυσία ελευθεριών στον βωμό της όποιας οικονομικής ανάπτυξης (ευρασιατικό μοντέλο). Ίσως σήμερα είναι πιο σημαντικό από ποτέ να δούμε την ανάπτυξη όχι ως αύξηση του ΑΕΠ αλλά των πραγματικών ελευθεριών που απολαμβάνουν οι άνθρωποι για να θυμηθούμε έναν άλλο σπουδαίο στοχαστή, τον Αμάρτυα Σεν [11] διότι, όπως είπε ο Γουίλιαμ Κούπερ «Η Ελευθερία έχει να επιδείξει χιλιάδες χάρες, που οι δούλοι, όσο ευχαριστημένοι κι αν είναι, δεν θα μάθουν ποτέ».

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

[1] Adam Smith (1994). Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών. Μεταφράστηκε από την αγγλική γλώσσα από τον Δ. Καλιτσουνάκη. Αθήνα: ΠΑΠΑΖΗΣΗ
[2] Βαρουφάκης Γ. (2011). Κρίσης Λεξιλόγιο. Αθήνα: ΠΟΤΑΜΟΣ
[3] Ρουμπινίν Ν, Μιμ Στίβεν (2010). Η Οικονομία της Κρίσης. Μεταφράστηκε από την αγγλική γλώσσα από την Τ. Σπερελάκη. Αθήνα: ΠΑΤΑΚΗ
[4] Aglietta M (2009). Η Οικονομική Κρίση. Μεταφράστηκε από την γαλλική γλώσσα από τον Α. Παπαγιαννίδη. Αθήνα: ΠΟΛΙΣ
[5] Artus P, Virard M (2021). Η τελευταία Ευκαιρία του Καπιταλισμού. Μεταφράστηκε από την γαλλική γλώσσα από τον Γ. Θεοδωρόπουλο. Αθήνα: ΛΙΒΑΝΗ
[6] Πελαγίδης Θ. (2020). Η Ελληνική Οικονομία πριν και μετά τον Cocid-19. Αθήνα: ΠΑΠΑΖΗΣΗ
[7] Levitsky S, Ziblatt D (2018). Πως πεθαίνουν οι Δημοκρατίες. Μεταφράστηκε από την αγγλική γλώσσα από τον Α. Παππά. Αθήνα: ΜΕΤΑΧΜΙΟ
[8] Καστοριάδης Κ.(2000) Είμαστε Υπεύθυνοι για την Ιστορία μας. ΑΘΗΝΑ: ΠΟΛΙΣ Λιανός Θ.( 2016). Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη. Αθήνα: Gutenberg
[9] Hayek F (2013). Ο Δρόμος προς τη Δουλεία. Μεταφράστηκε από την αγγλική γλώσσα από Γ. Καράμπελα. Αθήνα: ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
[10] Λιανός Θ.( 2016). Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη. Αθήνα: Gutenberg
[11] Σεν Α. (2006). Η Ανάπτυξη ως Ελευθερία . Αθήνα: ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Γιώργος Χατζηθεοφάνους,
υποστράτηγος ε.α., οικονομολόγος  και συγγραφέας του βιβλίου «Εθνική Στρατηγική-Πρόταση για ένα νέο θεσμικό πλαίσιο»,η Β’ έκδοση του οποίου έχει ήδη κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
 
https://www.foreignaffairs.gr/articles/73572/giorgos-xatzitheofanoys/i-epomeni-mera-tis-oikonomias

17/02/2022