Τα τέκνα του πολέμου

Τα τέκνα του πολέμου

Η Μάργκαρετ Μακμίλαν είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας το βιβλίο της «Μια σύντομη ιστορία του πολέμου» (μετάφραση: Ανδρέας Παππάς, εκδόσεις Ψυχογιός 2022). Σε αυτό αναφέρεται η ακόλουθη συνέντευξή της, που είχε δημοσιευτεί στην Corriere della Sera στις 3/1/21.

● Με ποιαν έννοια ο πόλεμος μας έχει διαπλάσει; Ηταν το πρώτο μας ερώτημα στην καθηγήτρια Μάργκαρετ Μακμίλαν.

Μας απάντησε: 

Εχει δημιουργήσει τις πολιτικές οργανώσεις, τη δομή των κυβερνήσεων, τη χάραξη των συνόρων, τις θεμελιώδεις αξίες των κοινωνιών μας. Για παράδειγμα, την αξία της θυσίας του ατόμου για το κοινό καλό. Ορισμένοι πυλώνες των εθνικών οικονομιών προκύπτουν από τις ανάγκες των πολέμων, οι επικοινωνίες, οι οδοί, οι σιδηροδρομικές γραμμές για τη μεταφορά όπλων και στρατιωτών. Η τέχνη, μεγάλο μέρος της τέχνης, προέρχεται από τον πόλεμο. Η επιστήμη, η ιατρική. Μεγάλο μέρος των φαρμάκων και των ιατρικών τεχνικών γεννιούνται από τον πόλεμο, για παράδειγμα η διαλογή, οι μεταγγίσεις, οι πρακτικές παροχής πρώτων βοηθειών. Ο πόλεμος αντιπροσώπευε μια θεμελιώδη δύναμη για την επεξεργασία των διεθνών συνθηκών, των εμπορικών συμφωνιών, των κανόνων του διαμετακομιστικού εμπορίου. Επηρέασε και τη θέση των γυναικών, τον ρόλο τους. Η χειραφέτησή τους στον 20ό αιώνα οφείλει πολλά στο ότι οι γυναίκες απασχολήθηκαν σε θέσεις εργασίας, για να αντικαταστήσουν τους στρατολογημένους άντρες. Η πολεμική οικονομία χρειάζεται τις γυναίκες.

● Οι πόλεμοι ωστόσο μπορεί να λειτουργήσουν και αποτρεπτικά. Αν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν είχε τερματιστεί 17 μόλις χρόνια πριν από την κρίση της Κούβας, ο Κένεντι και ο Χρουστσόφ θα τάσσονταν εύκολα υπέρ της επιλογής της χρήσης βίας. Δεν νομίζετε;

Ναι, γενικά όποιος έχει ζήσει την εμπειρία του πολέμου είναι λιγότερο επιρρεπής στο να την επαναλάβει. Η μνήμη των άμεσων μαρτύρων βοηθάει στην αποφυγή της επανάληψης της φρίκης. Ο Χρουστσόφ και ο Κένεντι είχαν δει την καταστροφή των ευρωπαϊκών πόλεων. Η Σοβιετική Ενωση είχε πληρώσει το τίμημα δεκάδων εκατομμυρίων νεκρών. Ο Κένεντι είχε πολεμήσει στον Ειρηνικό. Αυτό βοήθησε στην αποφυγή της πυρηνικής σύγκρουσης το 1962. Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι. Στα χρόνια 1938 και 1939, οι δυτικοευρωπαίοι ηγέτες προσπάθησαν με χίλιους τρόπους να μην πολεμήσουν ξανά με τη Γερμανία. Η κοινή τους γνώμη είχε ακόμα στον νου της τα βάσανα των χαρακωμάτων. Τελικά, ωστόσο, βάδισαν εναντίον του στρατού του Χίτλερ και έγινε ένας τρομερός ολικός πόλεμος, σκληρότερος από τον προηγούμενο.

● Είναι παράξενο το πόσο γρήγορη είναι η μετάβαση από την ειρήνη στον πόλεμο. Ακόμα και σήμερα, παρατηρώντας τον κόσμο από τις ασφαλείς κατοικίες μας, μας φαίνεται απίθανο να γίνει πόλεμος…

Οφείλουμε να επαγρυπνούμε. Παραμένει πάντοτε η αυταπάτη ότι είμαστε καλύτεροι και ευφυέστεροι από τις γενεές του παρελθόντος. Το να λέμε ότι εμείς, σε εκείνες τις συνθήκες, δεν θα είχαμε πολεμήσει, σημαίνει ότι δεν γνωρίζουμε να ερμηνεύουμε την Ιστορία. Στα τελευταία χρόνια, οι κοσμικές κοινωνίες μας δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν τον ISIS, τις ηρωικές αντιλήψεις των τζιχαντιστών, τη διαθεσιμότητά τους να πεθάνουν. Τους βλέπουμε σαν θύματα μιας πλύσης εγκεφάλου. Στην πραγματικότητα, μιλούν μια πολεμική γλώσσα ακατανόητη σε μας, η οποία όμως είναι σημαντική συνιστώσα της κινητοποίησης για πόλεμο.

● Περιγράφετε καλά το πώς η αντίληψή μας για ένα πολεμικό γεγονός αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου. Ο δίκαιος πόλεμος γίνεται εσφαλμένος και αντιστρόφως.

Η Ιστορία επανερμηνεύεται διαρκώς. Κάθε εποχή, κάθε γενεά ξαναβλέπουν το παρελθόν στο φως των νέων αξιών και των ισχυόντων κανόνων. Αρκεί να σκεφτούμε τη νέα κεντρική θέση του ρόλου των γυναικών. Αρχικά, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος θεωρήθηκε θεμιτός, ένα γεγονός για το οποίο άξιζε τον κόπο να πολεμήσει, να υποφέρει και να πεθάνει κανείς. Ηδη όμως μετά από μια εικοσαετία αυτή η κρίση έγινε αρνητική, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε χρειάστηκε μια νέα σύγκρουση, για να διορθωθούν οι ολέθριες επιπτώσεις της πρώτης. Στην αρχή του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου το σοβιετικό καθεστώς, που ήταν σύμμαχος του Χίτλερ, αντιμετωπιζόταν από τους δυτικούς σαν επικίνδυνος εχθρός. Επειτα η Γερμανία εισέβαλε στη Σοβιετική Ενωση και ο Στάλιν έγινε σύμμαχος της Δύσης. Ηρθε στη συνέχεια ο Ψυχρός Πόλεμος και η ΕΣΣΔ ξανάγινε ο αντίπαλος που έπρεπε να καταπολεμηθεί.

● Επιπλέον, οι εθνικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις διαφέρουν…

Οι Ηνωμένες Πολιτείες βλέπουν το 1914-18 σαν ένα γεγονός στο οποίο οι ίδιες ήταν περιθωριακές. Κεντρικός στην αφήγησή τους παραμένει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που τις είδε να τοποθετούνται θριαμβευτικά στο κέντρο της νέας διεθνούς τάξης. Η Ρωσία του Πούτιν βλέπει με αμηχανία την πρώτη παγκόσμια σύγκρουση, στην οποία ο τσαρικός στρατός αποδεκατίστηκε στο μέτωπο, και δεν ξέρει ακόμα πώς να ερμηνεύσει την κομμουνιστική επανάσταση. Στη Μόσχα ξεχνούν πρόθυμα την περίοδο της συμμαχίας με τον Χίτλερ, αλλά εξυμνούν τη δόξα του μεγάλου πατριωτικού πολέμου εναντίον των ναζιστών. Γερμανοί και Ιάπωνες ελάχιστα ενδιαφέρονται να μνημονεύουν και τις δυο συγκρούσεις. Για τους Πολωνούς εθνικιστές πρέπει να εξαίρεται η τελική περίοδος του Μεγάλου Πολέμου, στον οποίο ηττήθηκαν οι ιστορικοί τους εχθροί: η Γερμανία, η αυτοκρατορία των Αψβούργων, η Ρωσία. Οι Γάλλοι οφείλουν ακόμα να λογαριαστούν με το Βισί και με τη συνεργασία τους στην εξόντωση των Εβραίων.

● Ο πόλεμος για να τεθεί ένα τέρμα σε όλους τους πολέμους;

Μια έννοια επικίνδυνη, που χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές μέσα στις χιλιετίες. Χρησιμεύει για να κινητοποιεί τον πληθυσμό και να εμψυχώνει τα στρατεύματα. Εύκολα μετατρέπεται σε ιδεολογία ή ακόμα και σε θρησκεία. Ο αντίπαλος πρέπει να συντριβεί, να καταστραφεί ολικά, γίνεται ο απόλυτος εχθρός, επειδή η ειρήνη περνάει μόνο μέσα από την εκμηδένισή του.

● Ο ολικός πόλεμος, στον οποίο οι άμαχοι σφαγιάζονται μεθοδικά, φαίνεται να αποτελεί μια σταθερά της Ιστορίας. Η πρόοδος του πολιτισμού δεν χρησίμευσε σε τίποτα;

Τα σύγχρονα όπλα μαζικής καταστροφής και η πρόοδος της πολεμικής τεχνολογίας καθιστούν πολύ ευκολότερες τις σφαγές και τις γενοκτονίες αμάχων. Το αποδεικνύουν οι ατομικές βόμβες στην Ιαπωνία και οι ισοπεδωτικοί βομβαρδισμοί των γερμανικών πόλεων, όπως και οι καταστροφές του Στάλινγκραντ. Ωστόσο, αλλάζουν τα εργαλεία του θανάτου και όχι οι προθέσεις. Στην πραγματικότητα, από τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας οι άμαχοι θεωρούνταν πάντοτε θεμιτοί στόχοι. […]

📍 Aλλα βιβλία της Μάργκαρετ Μακμίλαν που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας: «Χρήση και κατάχρηση της ιστορίας» (Καρδαμίτσα 2012) και «Οι ειρηνοποιοί» (Θεμέλιο 2005)

Θανάσης Γιαλκέτσης

https://www.efsyn.gr/themata/idees-palies-kai-nees/335543_ta-tekna-toy-polemoy

13/2/2022