Δημοκρατία και αλληλεγγύη.
Ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες, μεταξύ των δημοκρατικών εθνών, είναι από αυτή την άποψη μια από τις πιο αδύναμες δημοκρατίες, όταν γίνεται μια μεγάλη φυσική καταστροφή, οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ότι είναι καθήκον του ομοσπονδιακού κράτους να παρέμβει για να περιοριστούν οι ζημιές. Εκείνο όμως που οι Αμερικανοί δυσκολεύονται να αποδεχθούν είναι ότι τα πρόσωπα, αν βρίσκονται σε μια δύσκολη κατάσταση και, για παράδειγμα, δεν έχουν ασφάλιση, αξίζει να βοηθηθούν από την κοινότητα.
Δημοκρατία και αλληλεγγύη
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Καναδού φιλοσόφου Τσαρλς Τέιλορ και περιέχεται στο βιβλίο Charles Taylor «Modernità al bivio» (Marietti 2021)
Αν δεν έχετε αντίρρηση, θα ήθελα να επιστρέψουμε στη δεκαετία του 1980 και στη συζήτηση μεταξύ φιλελεύθερων και κοινοτιστών, στην οποία πρωταγωνιστήσατε μαζί με τον Τζον Ρολς, τον Αλασντερ Μακιντάιρ, τον Μάικλ Σαντέλ, τον Ρόναλντ Ντουόρκιν και τον Μάικλ Ουόλτσερ. Σε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης φαίνεται να έχει μπει σε μια αμετάκλητη κρίση, θεωρείτε θεμιτό να ερμηνεύσουμε αυτή την απρόβλεπτη εξέλιξη ως ένα είδος έμπρακτης αμφισβήτησης μιας πολιτικής αντίληψης διαδικαστικού τύπου, επικεντρωμένης στα ατομικά δικαιώματα; Η ίδια η αναζωογόνηση της εθνικής κυριαρχίας μπορεί να ερμηνευτεί, κατά τη γνώμη σας, ως μια εύλογη αντίδραση στην υποτίμηση των πολιτικών αναγκών για ασφάλεια, αλληλεγγύη, κοινότητα;
Βεβαίως, αυτό σκέφτομαι, πώς θα μπορούσα να μην το σκεφτώ; Δεν πιστεύω ωστόσο ότι αυτό αρκεί για να πείσει τους αντιπάλους μου σε εκείνη τη συζήτηση ότι είχα δίκιο και ότι εκείνοι έκαναν λάθος τότε. Εκείνα τα χρόνια, η ιδέα που ήθελα να προωθήσω ήταν ότι οι ανθρώπινες υπάρξεις δεν είναι πρωταρχικά απομονωμένα άτομα, ότι έχουν δηλαδή πάντοτε κοινοτικούς δεσμούς, που μπορεί να είναι δεσμοί με την οικογένεια ή με μια περιορισμένη ομάδα της κοινωνίας, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις είναι κοινωνικοί δεσμοί με μια πολιτική κοινότητα, με την οποία ταυτίζονται και η οποία αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό μέρος της ταυτότητάς τους. Χωρίς όλα αυτά, μια δημοκρατία είναι απλώς ανέφικτη. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική αυτοκυβέρνηση με καμιά μορφή της αν μειωθεί αυτό το είδος δέσμευσης, ισχυρού δεσμού αφοσίωσης.
Σε μια δημοκρατία, πρέπει να βασιζόμαστε στο γεγονός ότι δεν είμαστε οι μοναδικοί πολιτικά υπεύθυνοι πολίτες, που θα πάνε στον πόλεμο αν το έθνος τούς καλέσει ή θα πληρώνουν τους φόρους ενώ όλοι οι άλλοι φοροδιαφεύγουν. Ή όταν γίνεται διαβούλευση σχετικά με το κοινό καλό, για παράδειγμα κατά τη διάρκεια μιας προεκλογικής εκστρατείας, είναι θεμελιώδες να έχουμε εμπιστοσύνη στο γεγονός ότι δεν είμαστε οι μόνοι που συλλογιζόμαστε με αυτούς τους όρους, ενώ όλοι οι άλλοι στην πραγματικότητα συζητάνε για το δικό τους προσωπικό όφελος, το οποίο συγκαλύπτουν πίσω από το δημόσιο συμφέρον.
Για να το πούμε συνοπτικά: πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη στην κοινή μας ταυτότητα. Αν λείπει η εμπιστοσύνη, η δημοκρατία παρακμάζει. Η καχυποψία και ο κυνισμός τερματίζουν την πορεία της.
Αυτό είναι ένα πρόβλημα που αφορά κυρίως τις ελεύθερες κοινωνίες. Θέλω να πω με αυτό ότι, αν είσαι υπήκοος του κάιζερ Φραντς Γιόζεφ, μπορεί και να εκπαιδευτείς να συμπεριφέρεσαι όπως ο κάιζερ προσδοκά να συμπεριφερθείς, αλλά δεν λειτουργούν έτσι οι ελεύθερες κοινωνίες. Αυτές έχουν πιεστική ανάγκη για αλληλεγγύη, την οποία οι πολίτες οφείλουν υποχρεωτικά να έχουν ο ένας για τον άλλον.
Ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες, μεταξύ των δημοκρατικών εθνών, είναι από αυτή την άποψη μια από τις πιο αδύναμες δημοκρατίες, όταν γίνεται μια μεγάλη φυσική καταστροφή, οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ότι είναι καθήκον του ομοσπονδιακού κράτους να παρέμβει για να περιοριστούν οι ζημιές. Εκείνο όμως που οι Αμερικανοί δυσκολεύονται να αποδεχθούν είναι ότι τα πρόσωπα, αν βρίσκονται σε μια δύσκολη κατάσταση και, για παράδειγμα, δεν έχουν ασφάλιση, αξίζει να βοηθηθούν από την κοινότητα εξαιτίας και μόνον του γεγονότος ότι είναι μέλη της και να βρεθούν επομένως σε μια σχέση αδελφοσύνης με τους συμπολίτες τους.
Φτάσαμε έτσι σε ένα κομβικό σημείο του σύγχρονου φιλελευθερισμού: Μα τότε είμαι ή δεν είμαι ελεύθερος; Το κράτος μού δίνει τη δυνατότητα να γίνω αυτός που αληθινά θέλω να είμαι; Συχνά αυτές οι αμφιβολίες συνοδεύονται από μια αξιοκρατική ιδεολογία, την οποία ο Μάικλ Σαντέλ αμφισβήτησε επιτυχώς στο τελευταίο βιβλίο του. Τα πετυχημένα πρόσωπα πιστεύουν συχνά ότι αυτό που έχουν το αξίζουν, επειδή είναι καρπός των προσπαθειών τους: «Το έχω κερδίσει, επομένως το αξίζω. Εσύ δεν τα κατάφερες επειδή δεν αξίζεις. Εξήγησέ μου λοιπόν γιατί θα πρέπει να σε βοηθήσω».
Το αποτέλεσμα είναι αυτός ο τύπος γρανιτένιας βεβαιότητας που κυριαρχεί στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα στις ΗΠΑ: δεν έχουμε καμιά υποχρέωση να βοηθάμε τους κακότυχους. Από τη δική μου σκοπιά, όλο αυτό είναι τρομερό. Δεν θέλω βέβαια με αυτό να υπαινιχθώ ότι ο Ρολς συμμεριζόταν αυτή τη θέση. Αντίθετα, ο Ρολς ήταν αυθεντικός σοσιαλδημοκράτης που αναζητούσε καλούς λόγους για να υπερβούμε την αξιοκρατική νοοτροπία.
Αυτό που με εκνευρίζει -το παραδέχομαι- είναι η προσπάθειά του να βρει πειστικούς λόγους για να ωθεί τα άτομα να συνεργάζονται μεταξύ τους, στηριζόμενα στη φωτισμένη κατανόηση των συμφερόντων τους. Αντίθετα, η αντίληψη του Σαντέλ για την ηθική ανάγεται στον Αριστοτέλη (ή αν θέλετε στη Χάνα Αρεντ) και στρέφεται γύρω από την ιδέα ότι υπάρχουν καλύτερες ή ευγενέστερες αντιλήψεις για την ανθρώπινη ύπαρξη και μία από αυτές ενσαρκώνει ακριβώς τη διαθεσιμότητα να δρούμε μαζί με τους άλλους με ένα πνεύμα αλληλεγγύης.
Προσωπικά δεν βλέπω άλλο θεμέλιο πάνω στο οποίο να μπορεί να στηριχθεί η οικοδόμηση μιας δημοκρατίας άξιας αυτού του ονόματος. Η αλληλεγγύη, με τη σειρά της, πρέπει να στηρίζεται σε μια αίσθηση της σημασίας της κοινής ταυτότητας.
Αναρωτιέμαι πόσο στενός είναι ο δεσμός ανάμεσα στο έργο σας ως φιλοσόφου και στην προσωπική σας αναζήτηση νοήματος, πληρότητας και βάθους της ύπαρξης…
Πάντοτε αισθανόμουν, ήδη από τότε που ήμουν παιδί, μια ισχυρή επιθυμία και ανάγκη να βυθίζομαι στον κόσμο και όχι να φεύγω από τον κόσμο. Γι’ αυτό προσπάθησα πάντοτε να συνδέω τον δικό μου ιδιαίτερο τρόπο να είμαι «φιλόσοφος» με την αναζήτηση αυτού που για μένα έχει περισσότερο νόημα και που δεν το έβρισκα στη φιλοσοφία που διδασκόμουν, για παράδειγμα, στην Οξφόρδη. Ασχολήθηκα επομένως και με κάτι άλλο επείγον: το πάθος για την πολιτική, για την πρακτική ορθολογικότητα.
Παραδέχομαι ότι το πάντρεμα δεν ήταν πάντοτε εύκολο, απλώς επειδή και οι δύο αυτές δραστηριότητες απαιτούν πελώρια επένδυση χρόνου και ενεργητικότητας και η μία γίνεται αναπόφευκτα σε βάρος της άλλης. […]
ℹ️ Γεννημένος το 1931 στο Μόντρεαλ, ο Τσαρλς Τέιλορ είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους φιλοσόφους. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα έργα του: «Τα βιβλία που ελευθερώνουν» (Πόλις 2018), «Μια κοσμική εποχή» (Ινδικτος 2015), «Πηγές του εαυτού» (Ινδικτος 2007), «Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας» (Εκκρεμές 2006)
Θανάσης Γιαλκέτσης, 7/8/2022
https://www.efsyn.gr/themata/idees-palies-kai-nees/354720_dimokratia-kai-allileggyi
Δημοκρατία και αλληλεγγύη
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Καναδού φιλοσόφου Τσαρλς Τέιλορ και περιέχεται στο βιβλίο Charles Taylor «Modernità al bivio» (Marietti 2021)
Αν δεν έχετε αντίρρηση, θα ήθελα να επιστρέψουμε στη δεκαετία του 1980 και στη συζήτηση μεταξύ φιλελεύθερων και κοινοτιστών, στην οποία πρωταγωνιστήσατε μαζί με τον Τζον Ρολς, τον Αλασντερ Μακιντάιρ, τον Μάικλ Σαντέλ, τον Ρόναλντ Ντουόρκιν και τον Μάικλ Ουόλτσερ. Σε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης φαίνεται να έχει μπει σε μια αμετάκλητη κρίση, θεωρείτε θεμιτό να ερμηνεύσουμε αυτή την απρόβλεπτη εξέλιξη ως ένα είδος έμπρακτης αμφισβήτησης μιας πολιτικής αντίληψης διαδικαστικού τύπου, επικεντρωμένης στα ατομικά δικαιώματα; Η ίδια η αναζωογόνηση της εθνικής κυριαρχίας μπορεί να ερμηνευτεί, κατά τη γνώμη σας, ως μια εύλογη αντίδραση στην υποτίμηση των πολιτικών αναγκών για ασφάλεια, αλληλεγγύη, κοινότητα;
Βεβαίως, αυτό σκέφτομαι, πώς θα μπορούσα να μην το σκεφτώ; Δεν πιστεύω ωστόσο ότι αυτό αρκεί για να πείσει τους αντιπάλους μου σε εκείνη τη συζήτηση ότι είχα δίκιο και ότι εκείνοι έκαναν λάθος τότε. Εκείνα τα χρόνια, η ιδέα που ήθελα να προωθήσω ήταν ότι οι ανθρώπινες υπάρξεις δεν είναι πρωταρχικά απομονωμένα άτομα, ότι έχουν δηλαδή πάντοτε κοινοτικούς δεσμούς, που μπορεί να είναι δεσμοί με την οικογένεια ή με μια περιορισμένη ομάδα της κοινωνίας, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις είναι κοινωνικοί δεσμοί με μια πολιτική κοινότητα, με την οποία ταυτίζονται και η οποία αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό μέρος της ταυτότητάς τους. Χωρίς όλα αυτά, μια δημοκρατία είναι απλώς ανέφικτη. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική αυτοκυβέρνηση με καμιά μορφή της αν μειωθεί αυτό το είδος δέσμευσης, ισχυρού δεσμού αφοσίωσης.
Σε μια δημοκρατία, πρέπει να βασιζόμαστε στο γεγονός ότι δεν είμαστε οι μοναδικοί πολιτικά υπεύθυνοι πολίτες, που θα πάνε στον πόλεμο αν το έθνος τούς καλέσει ή θα πληρώνουν τους φόρους ενώ όλοι οι άλλοι φοροδιαφεύγουν. Ή όταν γίνεται διαβούλευση σχετικά με το κοινό καλό, για παράδειγμα κατά τη διάρκεια μιας προεκλογικής εκστρατείας, είναι θεμελιώδες να έχουμε εμπιστοσύνη στο γεγονός ότι δεν είμαστε οι μόνοι που συλλογιζόμαστε με αυτούς τους όρους, ενώ όλοι οι άλλοι στην πραγματικότητα συζητάνε για το δικό τους προσωπικό όφελος, το οποίο συγκαλύπτουν πίσω από το δημόσιο συμφέρον.
Για να το πούμε συνοπτικά: πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη στην κοινή μας ταυτότητα. Αν λείπει η εμπιστοσύνη, η δημοκρατία παρακμάζει. Η καχυποψία και ο κυνισμός τερματίζουν την πορεία της.
Αυτό είναι ένα πρόβλημα που αφορά κυρίως τις ελεύθερες κοινωνίες. Θέλω να πω με αυτό ότι, αν είσαι υπήκοος του κάιζερ Φραντς Γιόζεφ, μπορεί και να εκπαιδευτείς να συμπεριφέρεσαι όπως ο κάιζερ προσδοκά να συμπεριφερθείς, αλλά δεν λειτουργούν έτσι οι ελεύθερες κοινωνίες. Αυτές έχουν πιεστική ανάγκη για αλληλεγγύη, την οποία οι πολίτες οφείλουν υποχρεωτικά να έχουν ο ένας για τον άλλον.
Ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες, μεταξύ των δημοκρατικών εθνών, είναι από αυτή την άποψη μια από τις πιο αδύναμες δημοκρατίες, όταν γίνεται μια μεγάλη φυσική καταστροφή, οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ότι είναι καθήκον του ομοσπονδιακού κράτους να παρέμβει για να περιοριστούν οι ζημιές. Εκείνο όμως που οι Αμερικανοί δυσκολεύονται να αποδεχθούν είναι ότι τα πρόσωπα, αν βρίσκονται σε μια δύσκολη κατάσταση και, για παράδειγμα, δεν έχουν ασφάλιση, αξίζει να βοηθηθούν από την κοινότητα εξαιτίας και μόνον του γεγονότος ότι είναι μέλη της και να βρεθούν επομένως σε μια σχέση αδελφοσύνης με τους συμπολίτες τους.
Φτάσαμε έτσι σε ένα κομβικό σημείο του σύγχρονου φιλελευθερισμού: Μα τότε είμαι ή δεν είμαι ελεύθερος; Το κράτος μού δίνει τη δυνατότητα να γίνω αυτός που αληθινά θέλω να είμαι; Συχνά αυτές οι αμφιβολίες συνοδεύονται από μια αξιοκρατική ιδεολογία, την οποία ο Μάικλ Σαντέλ αμφισβήτησε επιτυχώς στο τελευταίο βιβλίο του. Τα πετυχημένα πρόσωπα πιστεύουν συχνά ότι αυτό που έχουν το αξίζουν, επειδή είναι καρπός των προσπαθειών τους: «Το έχω κερδίσει, επομένως το αξίζω. Εσύ δεν τα κατάφερες επειδή δεν αξίζεις. Εξήγησέ μου λοιπόν γιατί θα πρέπει να σε βοηθήσω».
Το αποτέλεσμα είναι αυτός ο τύπος γρανιτένιας βεβαιότητας που κυριαρχεί στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα στις ΗΠΑ: δεν έχουμε καμιά υποχρέωση να βοηθάμε τους κακότυχους. Από τη δική μου σκοπιά, όλο αυτό είναι τρομερό. Δεν θέλω βέβαια με αυτό να υπαινιχθώ ότι ο Ρολς συμμεριζόταν αυτή τη θέση. Αντίθετα, ο Ρολς ήταν αυθεντικός σοσιαλδημοκράτης που αναζητούσε καλούς λόγους για να υπερβούμε την αξιοκρατική νοοτροπία.
Αυτό που με εκνευρίζει -το παραδέχομαι- είναι η προσπάθειά του να βρει πειστικούς λόγους για να ωθεί τα άτομα να συνεργάζονται μεταξύ τους, στηριζόμενα στη φωτισμένη κατανόηση των συμφερόντων τους. Αντίθετα, η αντίληψη του Σαντέλ για την ηθική ανάγεται στον Αριστοτέλη (ή αν θέλετε στη Χάνα Αρεντ) και στρέφεται γύρω από την ιδέα ότι υπάρχουν καλύτερες ή ευγενέστερες αντιλήψεις για την ανθρώπινη ύπαρξη και μία από αυτές ενσαρκώνει ακριβώς τη διαθεσιμότητα να δρούμε μαζί με τους άλλους με ένα πνεύμα αλληλεγγύης.
Προσωπικά δεν βλέπω άλλο θεμέλιο πάνω στο οποίο να μπορεί να στηριχθεί η οικοδόμηση μιας δημοκρατίας άξιας αυτού του ονόματος. Η αλληλεγγύη, με τη σειρά της, πρέπει να στηρίζεται σε μια αίσθηση της σημασίας της κοινής ταυτότητας.
Αναρωτιέμαι πόσο στενός είναι ο δεσμός ανάμεσα στο έργο σας ως φιλοσόφου και στην προσωπική σας αναζήτηση νοήματος, πληρότητας και βάθους της ύπαρξης…
Πάντοτε αισθανόμουν, ήδη από τότε που ήμουν παιδί, μια ισχυρή επιθυμία και ανάγκη να βυθίζομαι στον κόσμο και όχι να φεύγω από τον κόσμο. Γι’ αυτό προσπάθησα πάντοτε να συνδέω τον δικό μου ιδιαίτερο τρόπο να είμαι «φιλόσοφος» με την αναζήτηση αυτού που για μένα έχει περισσότερο νόημα και που δεν το έβρισκα στη φιλοσοφία που διδασκόμουν, για παράδειγμα, στην Οξφόρδη. Ασχολήθηκα επομένως και με κάτι άλλο επείγον: το πάθος για την πολιτική, για την πρακτική ορθολογικότητα.
Παραδέχομαι ότι το πάντρεμα δεν ήταν πάντοτε εύκολο, απλώς επειδή και οι δύο αυτές δραστηριότητες απαιτούν πελώρια επένδυση χρόνου και ενεργητικότητας και η μία γίνεται αναπόφευκτα σε βάρος της άλλης. […]
ℹ️ Γεννημένος το 1931 στο Μόντρεαλ, ο Τσαρλς Τέιλορ είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους φιλοσόφους. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα έργα του: «Τα βιβλία που ελευθερώνουν» (Πόλις 2018), «Μια κοσμική εποχή» (Ινδικτος 2015), «Πηγές του εαυτού» (Ινδικτος 2007), «Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας» (Εκκρεμές 2006)
Θανάσης Γιαλκέτσης, 7/8/2022
https://www.efsyn.gr/themata/idees-palies-kai-nees/354720_dimokratia-kai-allileggyi