Η ανάγκη μας για ομορφιά.
Η ανάγκη μας για ομορφιά.
HOMO NARRANS (ΙΙΙ): Η βιολογική προέλευση της καλαισθησίας ⫸ Ποιες είναι οι γνωσιολογικές καινοτομίες αλλά και τα όρια της «Εξελικτικής Αισθητικής» του νέου επιστημονικού πεδίου έρευνας που, τα τελευταία τριάντα χρόνια, επιχειρεί να διαφωτίσει μέσω της δαρβινικής εξελικτικής την καθολική, διαχρονική παρουσία και άρα την έμφυτη προδιάθεση των ανθρώπων για ομορφιά; Αν είναι όντως «έμφυτη» η αισθητική μας ανάγκη για ομορφιά, σε ποιες βιολογικές δομές εδράζεται και πώς εξελίχθηκε κατά τη μακρά ιστορία του είδους μας;
● Οι μέχρι σήμερα έρευνες επιβεβαιώνουν ότι το κοινό αίσθημα του ωραίου, δηλαδή η ταυτόχρονα βιολογική και προσωπική ανάγκη των ανθρώπων για ομορφιά και καλαισθησία, είναι το προϊόν της συνεξέλιξης της βιολογικής και ταυτοχρόνως της πολιτισμικής ιστορίας του ανθρώπινου είδους.
Η πολύχρονη διαμάχη μεταξύ αυτών που υποστηρίζουν τον «έμφυτο» προσαρμοστικό χαρακτήρα και όσων υποστηρίζουν τον «επίκτητο» μη προσαρμοστικό τόσο των καλλιτεχνικών μας ικανοτήτων όσο και των αισθητικών μας αναγκών παραμένει στις μέρες μας ανοιχτή και εξίσου μεροληπτική με το παρελθόν.
Ομως, όπως είδαμε στα δύο προηγούμενα άρθρα (1,2), αυτή η διένεξη δεν τίθεται πλέον με όρους ατεκμηρίωτων μεταφυσικών και αισθητικών αντιπαραθέσεων, αλλά με όρους εναλλακτικών επιστημονικών και κοινά αποδεκτών μεθοδολογικών προσεγγίσεων της νευροαφηγηματικής, της νευροαισθητικής και της εξελικτικής αισθητικής, οι οποίες αποδεικνύονται πιο διαφωτιστικές. Και όπως πολύ συχνά συμβαίνει στην ιστορία της επιστημονικής σκέψης, ίσως στο μέλλον να ανακαλύψουμε ότι, παρά τις μεταξύ τους διαφορές, οι εναλλακτικές επιστημονικές προσεγγίσεις περί της έμφυτης ή της επίκτητης ανθρώπινης αισθητικής είναι στην πραγματικότητα συμπληρωματικές.
- 30 ή 60 χιλιάδες χρόνια πριν, στην ανθρώπινη ιστορία οι ιδιαίτερες καλλιτεχνικές ικανότητες του είδους μας αναπτύχθηκαν εντυπωσιακά διευρύνοντας σχεδόν σε κάθε πτυχή της ζωής των ανθρώπων το εξελικτικά κληρονομημένο «αίσθημα του ωραίου», όπως πριν πάνω από ενάμιση αιώνα είχε προβλέψει ο Δαρβίνος
Σε τελευταία ανάλυση, τόσο η καλλιτεχνική δημιουργία όσο και η αισθητική απόλαυση που βιώνουμε μέσω των διαφόρων τεχνών καθορίζονται ή, τουλάχιστον, επηρεάζονται σημαντικά από τη βιολογική μας προϊστορία και ειδικότερα από την εξέλιξη του εγκεφάλου μας. Θεμελιώδης προϋπόθεση και θεμελιακή παραδοχή, λοιπόν, για τη συγκρότηση μιας «Εξελικτικής Αισθητικής» είναι ότι κάθε αισθητική εμπειρία μας, είτε πρόκειται για τη δημιουργία είτε για την πρόσληψη ενός έργου τέχνης, συντελείται πρωτίστως στον εγκέφαλό μας, οι βασικές δομές και οι νοητικές λειτουργίες του οποίου προέκυψαν κατά την εξελικτική ιστορία του ανθρώπινου είδους.
Πόσο πλήρης και επιστημονικά τεκμηριωμένη μπορεί να θεωρείται, σήμερα, η οποιαδήποτε αισθητική θεωρία και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής εμπειρίας, όταν αγνοεί ή, ακόμη χειρότερα, όταν σκοπίμως παραβλέπει τα πολλά και εντυπωσιακά που έχουν καταφέρει να αποκαλύψουν οι νευροεπιστήμες και η εξελικτική ψυχολογία σχετικά με τη μικροδομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας που, σε τελευταία ανάλυση, δημιουργεί και απολαμβάνει κάθε τέχνη;
Ο Δαρβίνος
και το αίσθημα του ωραίου
Μελετώντας εργαστηριακά τους ειδικούς εγκεφαλικούς μηχανισμούς που δραστηριοποιούνται όταν δημιουργούμε ή απολαμβάνουμε ένα έργο τέχνης, όταν π.χ. διαβάζουμε ένα λογοτέχνημα, όταν παρατηρούμε έναν ζωγραφικό πίνακα, μια χορογραφία ή ένα γλυπτό, οι νευροεπιστήμονες διαπίστωσαν ότι η όρασή μας δεν λειτουργεί καθόλου σαν φωτογραφική μηχανή, ούτε και αποτυπώνει πιστά την οπτική σκηνή που βλέπουμε. Αντίθετα, είμαστε σε θέση να δημιουργούμε ή απλώς να απολαμβάνουμε αισθητικά ένα ζωγραφικό έργο επειδή η εξέλιξη των δομών του οπτικού μας συστήματος επιτρέπουν στον εγκέφαλό μας να αφαιρεί και να παραβλέπει υποσυνείδητα τα επουσιώδη στοιχεία της οπτικής σκηνής, εστιάζοντας μόνο στα πιο ουσιώδη και σταθερά οπτικά χαρακτηριστικά του έργου.
Ανακάλυψαν, μάλιστα, ότι τα ιδιαίτερα οπτικά χαρακτηριστικά ενός ζωγραφικού πίνακα, ενός αγάλματος ή ενός προσώπου (μορφή, χρώμα, προοπτική) ανιχνεύονται από ειδικούς νευρώνες που εντοπίζονται σε διαφορετικές περιοχές του οπτικού φλοιού. Ετσι, κατάφεραν να εντοπίσουν στον οπτικό μας φλοιό τα εξειδικευμένα νευρωνικά κυκλώματα όπου συντελείται η επεξεργασία του χρώματος, της κίνησης, καθώς και η αναγνώριση των μορφών ή των προσώπων. Τρεις διαφορετικές, τόσο τοπολογικά όσο και λειτουργικά, οπτικές λειτουργίες που εκτελούνται παράλληλα και ημιαυτόνομα η μία από την άλλη.
Και η ίδια δομική και λειτουργική αρχή ισχύει για τη λειτουργία του ακουστικού μας εγκεφάλου όταν ακούμε μουσική. Καταγράφοντας και αναλύοντας εργαστηριακά τα επιμέρους δομικά στοιχεία κάθε μουσικής εμπειρίας μας, όπως π.χ. το ιδιαίτερο ύψος, η χροιά, ο ρυθμός, η μελωδία και η αρμονία, οι νευροεπιστήμονες διαπίστωσαν ότι ο εγκέφαλός μας δεν επεξεργάζεται αυτά τα επιμέρους δομικά στοιχεία σε ένα ενιαίο και μοναδικό «κέντρο για τη μουσική».
Συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: για την επεξεργασία της μουσικής ο εγκέφαλό μας διαθέτει εξειδικευμένα ακουστικά υποσυστήματα, τα οποία είναι διάσπαρτα κατανεμημένα στον φλοιό των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων (κυρίως στον άνω βρεγματικό και στον κογχο-μετωπιαίο εγκεφαλικό φλοιό), στην παρεγκεφαλίδα και σε υποφλοιώδεις δομές, όπως η αμυγδαλή. Πρόκειται για διαφορετικά εγκεφαλικά υποσυστήματα που ενεργοποιούνται είτε κατά την επεξεργασία των επιμέρους δομικών στοιχείων της μουσικής είτε κατά την τελική, ενιαία εμπειρία ενός συγκεκριμένου μουσικού έργου.
Ακριβώς όπως και στη ζωγραφική, η φαινομενικά ενιαία ανθρώπινη εμπειρία της μουσικής προϋποθέτει την εξέλιξη κάποιων ημιαυτόνομων (ανατομικά) αλλά στενότατα συνδεδεμένων (λειτουργικά) εγκεφαλικών υποσυστημάτων. Και η ενιαία αισθητική εμπειρία μας από ένα ακουστικό ή οπτικό έργο τέχνης αναδύεται ως η «εγκεφαλική σύνθεση» που προκύπτει από τη σχεδόν ταυτόχρονη ενεργοποίηση όλων των επιμέρους «σπονδύλων» της εγκεφαλικής μας μηχανής, δηλαδή των δομικών-λειτουργικών υποσυστημάτων που ενεργοποιούνται από ό,τι βλέπουμε ή ακούμε!
Αν εξαιρέσουμε την προσφυγή σε έναν πάνσοφο αλλά τεχνολογικά άπειρο δημιουργό, η μόνη έλλογη και επαρκής επιστημονικά εξήγηση για τη σπονδυλωτή οργάνωση και λειτουργία του εγκεφάλου μας είναι να τον θεωρήσουμε σαν ένα μωσαϊκό από ετερόχρονα εξελικτικά βήματα που οδήγησαν στην εμφάνιση και τη σταδιακή διαφοροποίηση των επιμέρους δομών που συνδιαμορφώνουν τον εγκέφαλό μας.
Η αισθητική μας
μεταξύ βιολογίας και πολιτισμού
Από τότε που ο Κάρολος Δαρβίνος παρουσίασε, το 1872, στο δεύτερο βιβλίο του «Η καταγωγή του ανθρώπου» (The Descent of Man) τις πρωτοποριακές ιδέες του για την προέλευση του «αισθήματος του ωραίου» (sense of beauty) και τη ζωική καταγωγή της ανθρώπινης καλαισθησίας, τέθηκαν όχι μόνο τα εμπειρικά θεμέλια για την επιστημονική διερεύνηση της βιολογικής λειτουργίας της ομορφιάς, αλλά και για τη συγκρότηση, πολύ αργότερα, μιας εξελικτικής ερμηνείας της ανθρώπινης Αισθητικής.
Πράγματι, πρώτος ο Δαρβίνος υποστήριξε ότι ο εγκέφαλος των ανθρώπων –αλλά και πολλών άλλων θηλαστικών– εξελίχθηκε σαν μια γνωστική μηχανή επιβίωσης, η λειτουργία της οποίας εκδηλώνεται στην πράξη με την παραγωγή των απαραίτητων νοητικών-γνωστικών συμπεριφορών για την προσαρμογή και την αναπαραγωγή του οργανισμού στο ιδιαίτερο φυσικό-κοινωνικό περιβάλλον του. Και το τυπικά ανθρώπινο «αίσθημα του ωραίου» δεν είναι παρά μία από τις εκδηλώσεις της ιδιαίτερα ανεπτυγμένης εγκεφαλικής μας μηχανής, η οποία αρχικά επιλέχθηκε και κατόπιν εξελίχθηκε επειδή ακριβώς συνέβαλλε στην επιβίωση και την αναπαραγωγή όσων τη διαθέτουν.
Πάντως αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο ο ίδιος ο Δαρβίνος όσο και πολλοί κορυφαίοι δαρβινιστές δεν υποστήριξαν ποτέ ότι η ανθρώπινη καλαισθησία, δηλαδή το νευροψυχολογικό αίσθημα του ωραίου και η ανάγκη μας για ομορφιά προέκυψαν πρωτογενώς ως μια ξεχωριστή βιολογική «προσαρμογή» (adaptation), αλλά μάλλον ως μια «εξαρμογή» (exaptation). Ενας νεολογισμός που εισάγεται από τους Stephen Jay Gould και Elisabeth Vrba, το1982, για να περιγράψουν κάθε δευτερογενές προϊόν της εξέλιξης, όπως π.χ. η διαφοροποίηση των ιδιαίτερων ανθρώπινων εγκεφαλικών δομών που σχετίζονται με τις τυπικές νοητικές και γλωσσικές προσαρμογές του είδους μας.
Μόνο αυτές οι δύο τελευταίες λειτουργίες αποτελούν πραγματικές βιολογικές προσαρμογές και τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση της ανθρώπινης καλαισθησίας ως μιας «εξαρμογής»: δηλαδή ως ένα τυπικό –αλλά κοινωνικά και ιστορικά ευμετάβλητο!– δευτερεύον χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους. Οσο για τις ιδιαίτερες καλλιτεχνικές ικανότητες του είδους μας, αυτές επικράτησαν οριστικά και καθολικά πριν από περίπου 30 ή 60 χιλιάδες χρόνια και συνδέονται με τέσσερις βασικές νοητικές προσαρμογές του Homo sapiens: 1) τη φυσική νοημοσύνη για τη σαφέστερη αναγνώριση των εξωτερικών φυσικών σημείων, 2) την τεχνική νοημοσύνη για την παραγωγή εργαλείων, 3) τη συμβολική νοημοσύνη να αποδίδουμε σημασίες στα πράγματα και, τέλος, 4) την επικοινωνιακή νοημοσύνη, τη βελτίωση δηλαδή της αμοιβαίας επικοινωνιακής ικανότητας μεταξύ των ανθρώπων.
Ειδικότερα, οι νέες νοητικές ικανότητες των ανθρώπων αφηγητών (Homo narrans) έθεσαν σε επικοινωνία μεταξύ τους τα παραπάνω ιδιαίτερα νοητικά χαρακτηριστικά του είδους μας, οδηγώντας στην εμφάνιση της πιο ευέλικτης αλλά και πιο ρευστής γνωστικής και καλλιτεχνικής συμπεριφοράς μας. Αυτό το κάθε άλλο παρά γραμμικό εξελικτικό σενάριο, για τη συνεξέλιξη των εγκεφαλικών και των νοητικών ικανοτήτων των πρώτων Homo sapiens-narrans, υποβάλλει την ιδέα ότι ο πολιτισμός και η τέχνη είναι τα προϊόντα όχι μόνο της ιδιαίτερης βιολογικής μας εξέλιξης αλλά και της ιστορικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των πρώτων ανθρώπων.
Εκτοτε, η βιολογική εξέλιξη και η πολιτισμική ιστορία του είδους μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και συνδιαμορφώνουν από κοινού τον τρόπο ύπαρξης και τη ζωή όλων των ανθρώπων.
Σπύρος Μανουσέλης
ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ
26/11/2022
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/368612_i-anagki-mas-gia-omorfia