Το τέλος της ιδιωτικότητας;
Το τέλος της ιδιωτικότητας
ως συμπτώματος γυμνής ζωής.
Κατά τον 21ο αιώνα, το διακύβευμα των ανθρώπινων ελευθεριών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το πώς θα απαντήσουν οι σύγχρονες κοινωνίες στο δίλημμα μεταξύ αυτονομίας ή ετερονομίας της ανθρώπινης ύπαρξης, που τους θέτει ως μετανεωτερικό γρίφο η Σφίγγα-τεχνοεπιστήμη ⫸ Μέχρι ποιο σημείο είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάσουμε τις ιδιαίτερες ανθρώπινες ανάγκες και τα ατομικά μας δικαιώματα στο όνομα της «βιοασφάλειας»; Το να επιλέξουμε δηλαδή να επιβιώνουμε πάση θυσία, με τίμημα την απώλεια όλων εκείνων των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που καθιστούν ανθρώπινη τη ζωή μας.
Ο νέος άγριος κόσμος
της υποκλοπής πληροφοριών και ζωών
Η ανακάλυψη, το 1953, της χημικής δομής και της λειτουργίας του DNA και η ολοκλήρωση, το 2003, του διεθνούς προγράμματος χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, θα πυροδοτήσουν τις επόμενες δεκαετίες μια σειρά από εκπληκτικές ανακαλύψεις, που θα επιβάλουν την πρωτοκαθεδρία της μοριακής προσέγγισης της ζωής στις βιολογικές και ιατρικές επιστήμες.
Πράγματι, τα αμέσως επόμενα χρόνια όχι μόνο αποκρυπτογράφησαν τον «γενετικό κώδικα», δηλαδή τους κανόνες έκφρασης των γονιδίων, αλλά αποκάλυψαν την ακριβή χημική δομή και διάταξη του γονιδιώματος αναρίθμητων οργανισμών. Επίσης, έμαθαν πώς να ανασυνδυάζουν και να κλωνοποιούν εργαστηριακά τα γονίδια από διαφορετικούς οργανισμούς, δημιουργώντας έτσι εντελώς νέες «διαγονιδιακές», δηλαδή υβριδικές μορφές ζωής. Κοντολογίς, επινόησαν τη Γενετική Μηχανική, οι τεχνολογικές εφαρμογές της οποίας είναι η Βιοτεχνολογία και η Συνθετική Βιολογία (βλ. «Μηχανές του Νου» 12/12/2022).
Σκοπός της επινόησης των σύγχρονων βιοτεχνολογικών πρακτικών είναι η στοχευμένη τροποποίηση γονιδιωμάτων για την παραγωγή αγαθών ή λειτουργιών επωφελών για τους ανθρώπους: περισσότερων και ανθεκτικότερων γεωργικών ή κτηνοτροφικών προϊόντων, νέων ιατρικών πρακτικών γονιδιακής θεραπείας, δημιουργία ποικίλων φαρμακευτικών ουσιών ή και ο ανασχεδιασμός του έμβιου οικολογικού μας περιβάλλοντος.
Επομένως, οι νεόκοπες, ιδιαιτέρως επεμβατικές βιοτεχνολογίες διαφοροποιούνται ποιοτικά από τις πανάρχαιες, εμπειρικές και δυσμετάβλητες βιοτεχνολογικές πρακτικές των ανθρώπων, όπως π.χ. η γεωργία, η κτηνοτροφία κ.ά. Και μολονότι οι πρώτες, ήπιες βιοτεχνολογικές δραστηριότητες δεν προϋπέθεταν μια ιδιαίτερα ανεπτυγμένη επιστημονική γνώση του αντικειμένου εφαρμογής τους, ήταν ιστορικά δοκιμασμένες και σχετικά ασφαλείς, τόσο για τους ανθρώπους όσο και για το οικολογικό τους περιβάλλον.
Η ανακάλυψη, το 1953, της χημικής δομής και της λειτουργίας του DNA και η ολοκλήρωση, το 2003, του διεθνούς προγράμματος χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, θα πυροδοτήσουν τις επόμενες δεκαετίες μια σειρά από εκπληκτικές ανακαλύψεις, που θα επιβάλουν την πρωτοκαθεδρία της μοριακής προσέγγισης της ζωής στις βιολογικές και ιατρικές επιστήμες.
Πράγματι, τα αμέσως επόμενα χρόνια όχι μόνο αποκρυπτογράφησαν τον «γενετικό κώδικα», δηλαδή τους κανόνες έκφρασης των γονιδίων, αλλά αποκάλυψαν την ακριβή χημική δομή και διάταξη του γονιδιώματος αναρίθμητων οργανισμών. Επίσης, έμαθαν πώς να ανασυνδυάζουν και να κλωνοποιούν εργαστηριακά τα γονίδια από διαφορετικούς οργανισμούς, δημιουργώντας έτσι εντελώς νέες «διαγονιδιακές», δηλαδή υβριδικές μορφές ζωής. Κοντολογίς, επινόησαν τη Γενετική Μηχανική, οι τεχνολογικές εφαρμογές της οποίας είναι η Βιοτεχνολογία και η Συνθετική Βιολογία (βλ. «Μηχανές του Νου» 12/12/2022).
Σκοπός της επινόησης των σύγχρονων βιοτεχνολογικών πρακτικών είναι η στοχευμένη τροποποίηση γονιδιωμάτων για την παραγωγή αγαθών ή λειτουργιών επωφελών για τους ανθρώπους: περισσότερων και ανθεκτικότερων γεωργικών ή κτηνοτροφικών προϊόντων, νέων ιατρικών πρακτικών γονιδιακής θεραπείας, δημιουργία ποικίλων φαρμακευτικών ουσιών ή και ο ανασχεδιασμός του έμβιου οικολογικού μας περιβάλλοντος.
Επομένως, οι νεόκοπες, ιδιαιτέρως επεμβατικές βιοτεχνολογίες διαφοροποιούνται ποιοτικά από τις πανάρχαιες, εμπειρικές και δυσμετάβλητες βιοτεχνολογικές πρακτικές των ανθρώπων, όπως π.χ. η γεωργία, η κτηνοτροφία κ.ά. Και μολονότι οι πρώτες, ήπιες βιοτεχνολογικές δραστηριότητες δεν προϋπέθεταν μια ιδιαίτερα ανεπτυγμένη επιστημονική γνώση του αντικειμένου εφαρμογής τους, ήταν ιστορικά δοκιμασμένες και σχετικά ασφαλείς, τόσο για τους ανθρώπους όσο και για το οικολογικό τους περιβάλλον.
Picasso skull1
Η πλανητική απειλή του γενετικού φακελώματος
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης των αγορών, η εκρηκτική ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας μεταφράζεται αυτομάτως σε νέες, ιδιαίτερα επεμβατικές για τη ζωή των ανθρώπων βιοϊατρικές πρακτικές. Οι οποίες υποτίθεται ότι προέκυψαν επειδή ικανοποιούν την «ιδιωτική» ανάγκη και την «ελεύθερη» επιλογή κάθε πολίτη να γνωρίσει τη γενετική του ταυτότητα και την ενδεχόμενη προδιάθεσή του να εκδηλώσει κάποια ασθένεια ή να προκαθορίζει το βιολογικό μέλλον των παιδιών του, μέσω της δημιουργίας εργαστηριακά ανθρώπινων εμβρύων με προεπιλεγμένα γενετικά χαρακτηριστικά.
Σε αυτό το καινοφανές κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, η προστασία των απόρρητων ιατρικών δεδομένων και ειδικότερα των πιο ευαίσθητων προσωπικών γενετικών πληροφοριών αποτελεί ένα ακανθώδες νομικό και κοινωνικό πρόβλημα. Ενα πρόβλημα που διαρκώς οξύνεται και επιδεινώνεται από το γεγονός ότι, στις μέρες μας, όλες αυτές οι πληροφορίες υπάρχουν σε ψηφιακή μορφή στο Διαδίκτυο, για την ασφάλεια του οποίου, όπως είδαμε, δεν υπάρχουν επαρκείς νομικές-πολιτικές εγγυήσεις (βλ. «Μηχανές του Νου», 3/12/2022).
Επομένως, κάθε άλλο παρά καθησυχαστικό θα έπρεπε να είναι για όσους ή όσες υποβάλλεται σε γενετικά τεστ το να γνωρίζουν ότι στο Διαδίκτυο θα υπάρχουν τόσο τα αποτελέσματα κάθε τεστ όσο και το ψηφιοποιημένο ιατρικό τους αρχείο, το οποίο περιέχει όλες τις νομότυπα απόρρητες πληροφορίες σχετικά με τις γενετικές παθήσεις που ενδέχεται να έχουν ή να εκδηλώσουν κάποτε στο μέλλον.
Οσο για το πολύ συχνά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι η όποια γενετική προδιάθεση για μία ασθένεια δεν ισοδυναμεί καθόλου με βεβαιότητα για την εκδήλωσή της, είναι μία «επουσιώδης λεπτομέρεια» που παραβλέπεται και καταστρατηγείται συστηματικά τόσο από τις ασφαλιστικές εταιρείες όσο και από τους χώρους εργασίας, που απαιτούν να έχουν πρόσβαση σε τέτοιες ιδιωτικές και απόρρητες ιατρικές πληροφορίες, τις οποίες μπορούν καταχρηστικά να τις χρησιμοποιήσουν εναντίον των συμφερόντων των ασφαλισμένων ή των εργαζομένων!
Πράγματι, οι βάσεις δεδομένων DNA (database) που επιτρέπουν τη γενετική ταυτοποίηση των πολιτών έχουν παντού πολλαπλασιαστεί τις δυο τελευταίες δεκαετίες, θέτοντας πια επιτακτικά το πρόβλημα της νομιμότητας της υποχρεωτικής λήψης DNA, της ταυτοποίησης και της αρχειοθέτησης του γενετικού υλικού των ατόμων, καθώς και της νόμιμης ή της έκνομης χρήσης αυτών των γενετικών δεδομένων για τον εντοπισμό και την ταυτοποίηση των ατόμων που θεωρούνται ύποπτα για εγκληματικές ή τρομοκρατικές ενέργειες.
Πάντως, ήδη οι γενετικές αναλύσεις και οι προσωπικοί δείκτες DNA των κατηγορουμένων για κάποια εγκλήματα εκλαμβάνονται από τα δικαστήρια των πιο ανεπτυγμένων χωρών ως ένα επαρκές τεκμήριο ενοχής ή, εναλλακτικά, αθωότητας, ενώ χρησιμοποιούνται συστηματικά και στις αστυνομικές έρευνες εντοπισμού και ταυτοποίησης όσων θεωρούνται ύποπτοι για σοβαρά εγκλήματα ή τρομοκρατικές ενέργειες.
Σήμερα, εντούτοις, η πλειοψηφία όσων συναινούν και υποβάλλονται οικειοθελώς στην ταυτοποίηση του γενετικού τους υλικού, το κάνουν συνήθως για ιατρικούς λόγους, διότι μόνο αν υποβληθούν σε αυτά τα γενετικά τεστ υπάρχει κάποια ελπίδα να τους παρασχεθούν πιο εξατομικευμένες ιατρικές ή/και φαρμακευτικές θεραπείες. Είναι, ωστόσο, προβλέψιμο ότι, στο άμεσο μέλλον, η γενετική ταυτοποίηση θα γίνει υποχρεωτική για όλους τους πολίτες και θα τους επιβληθεί με το εκβιαστικό επιχείρημα ότι, διαφορετικά, δεν θα έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε εξατομικευμένες ιατρικές θεραπείες και σε πιο προσωποποιημένες φαρμακευτικές αγωγές.
Ετσι, το φάντασμα του ολοκληρωτισμού επιστρέφει απειλητικότερο από ποτέ με το ωραιοποιημένο προσωπείο της βιοασφάλειας ή της βιοϊατρικής μέριμνας για τη δημόσια υγεία, στο όνομα της οποίας δημιουργήθηκαν και εξακολουθούν να δημιουργούνται οι αναρίθμητες ιδιωτικές και δημόσιες «τράπεζες δεδομένων» που συσσωρεύουν όλες τις διαθέσιμες γενετικές και ιατρικές πληροφορίες ενός πληθυσμού. Δυστυχώς, στην εποχή του Διαδικτύου και των υποχρεωτικών γενετικών-ιατρικών τεστ, η προστασία των λεγόμενων «ευαίσθητων» προσωπικών δεδομένων και του συναφούς δικαιώματος στην ιδιωτικότητα ή στην ελεύθερη ανάπτυξη της ζωής κάθε ατόμου καταστρατηγούνται κατά κόρον, αν και επίσημα εξακολουθούν να θεωρούνται δυο θεμελιώδη συνταγματικά και αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η «γυμνή ζωή» ως βιοπολιτική επιλογή
Με ποια μέσα οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να παρεμποδίσουν την έκνομη και καταχρηστική αξιοποίηση των απόρρητων γενετικών-ιατρικών δεδομένων, ανεξάρτητα από τη φύση ή τον τρόπο συλλογής αυτών των πληροφοριών; Και πώς μπορούν να αποτρέψουν την ορατή πλέον απειλή του ατομικού ή\και μαζικού «επιστημονικού» φακελώματος των πολιτών τους στη βάση κάποιων ιδιαίτερων «γενετικών δεικτών», που, στην πραγματικότητα, επιλέγονται για να συγκαλύψουν τις υπαρκτές φυλετικές, κοινωνικές και οικονομικοπολιτικές ανισότητες;
Στο εντυπωσιακό βιβλίο του «Homo sacer, κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο από τις εκδ. Εξάρχεια, ο κορυφαίος Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν παρουσιάζει την ευρύτερη και συστηματικότερη ανάλυση των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, στις μέρες μας, αυτές οι βιοπολιτικές πρακτικές εκμεταλλεύονται όλες τις πρόσφατες βιοτεχνολογικές, βιοϊατρικές προόδους και τη μαζική ιατρικοποίηση για να μετατρέψουν τη ζωή των ανθρώπων σε «γυμνή ζωή». Μια ζωή στο όριο ή στο μεταίχμιο μεταξύ βιολογικής ζωής και κοινωνικού βίου, που επιβάλλεται από την κυρίαρχη πλανητικά βιοπολιτική ως αμοιβαία αλλοτρίωση τόσο της ζωικής όσο και της κοινωνικής υπόστασης των ανθρώπων.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι οι κυρίαρχες στρατηγικές που υιοθετήθηκαν πλανητικά για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοϊού, που μας αποκαλύπτουν τις εγγενείς και ανυπέρβλητες αδυναμίες των ολοκληρωτικών βιοϊατρικών πρακτικών για την προστασία της δημόσιας υγείας, οι οποίες αποδείχτηκαν τραγικά ανεπαρκείς τόσο για την προστασία της υγείας των πολιτών όσο και για τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος των κοινωνιών στις οποίες εφαρμόζονται.
Οι σοβαρότατοι περιορισμοί των ανθρώπινων ελευθεριών και δικαιωμάτων, που επιβλήθηκαν στις περισσότερες χώρες λόγω της έκτακτης πανδημικής κρίσης, ενδέχεται, αύριο, να επεκταθούν εξαιτίας της βαθύτατης οικονομικής, οικολογικής και κοινωνικής κρίσης, που επιτείνεται από την εφαρμογή αυτών των «υγειονομικών» μέτρων. Τα φαινομενικά παράδοξα και οι εξόφθαλμες αντιφάσεις στη διαχείριση των μεγάλων πλανητικών, κοινωνικών και υγειονομικών κρίσεων, διαφωτίζονται επαρκώς, όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η «απανθρωποποίηση» της πολιτικής προϋποθέτει και, ταυτοχρόνως, συνεπάγεται την απλοϊκή «βιολογικοποίηση» της ανθρώπινης κατάστασης.
Πώς το πετυχαίνει αυτό η νέα πλανητική βιοπολιτική; Μετατρέποντας τις σπάνιες μέχρι χθες «καταστάσεις εξαίρεσης» -τις λεγόμενες «καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης»- σε καθεστώς διαρκούς και τεχνητά ανατροφοδοτούμενης ανασφάλειας των πολιτών, οι οποίοι οφείλουν πλέον να ζουν σε μόνιμο καθεστώς ανασφάλειας για το παρόν και φόβου για το μέλλον, να επιβιώνουν δηλαδή στις απάνθρωπες συνθήκες της «γυμνής ζωής».
Ποιοι, άραγε, και σε ποιες περιπτώσεις, έχουν το δικαίωμα πρόσβασης στα προσωπικά βιοϊατρικά και γενετικά δεδομένα των ανθρώπων που συσσωρεύονται κατά κόρον στις τράπεζες ή βάσεις δεδομένων DNA; Το βασανιστικό αυτό ερώτημα απασχολεί όλους τους κοινωνικά ευαίσθητους πολίτες αλλά και αρκετούς ειδήμονες, οι οποίοι διαβλέπουν ότι, κατά τον 21ο αιώνα, το αποφασιστικό διακύβευμα των ανθρώπινων ελευθεριών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το πώς οι σύγχρονες κοινωνίες θα απαντήσουν στο βιοπολιτικό δίλημμα της επιλογής μεταξύ αυτονομίας και ετερονομίας της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σπύρος Μανουσέλης
Πάντως, ήδη οι γενετικές αναλύσεις και οι προσωπικοί δείκτες DNA των κατηγορουμένων για κάποια εγκλήματα εκλαμβάνονται από τα δικαστήρια των πιο ανεπτυγμένων χωρών ως ένα επαρκές τεκμήριο ενοχής ή, εναλλακτικά, αθωότητας, ενώ χρησιμοποιούνται συστηματικά και στις αστυνομικές έρευνες εντοπισμού και ταυτοποίησης όσων θεωρούνται ύποπτοι για σοβαρά εγκλήματα ή τρομοκρατικές ενέργειες.
Σήμερα, εντούτοις, η πλειοψηφία όσων συναινούν και υποβάλλονται οικειοθελώς στην ταυτοποίηση του γενετικού τους υλικού, το κάνουν συνήθως για ιατρικούς λόγους, διότι μόνο αν υποβληθούν σε αυτά τα γενετικά τεστ υπάρχει κάποια ελπίδα να τους παρασχεθούν πιο εξατομικευμένες ιατρικές ή/και φαρμακευτικές θεραπείες. Είναι, ωστόσο, προβλέψιμο ότι, στο άμεσο μέλλον, η γενετική ταυτοποίηση θα γίνει υποχρεωτική για όλους τους πολίτες και θα τους επιβληθεί με το εκβιαστικό επιχείρημα ότι, διαφορετικά, δεν θα έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε εξατομικευμένες ιατρικές θεραπείες και σε πιο προσωποποιημένες φαρμακευτικές αγωγές.
Ετσι, το φάντασμα του ολοκληρωτισμού επιστρέφει απειλητικότερο από ποτέ με το ωραιοποιημένο προσωπείο της βιοασφάλειας ή της βιοϊατρικής μέριμνας για τη δημόσια υγεία, στο όνομα της οποίας δημιουργήθηκαν και εξακολουθούν να δημιουργούνται οι αναρίθμητες ιδιωτικές και δημόσιες «τράπεζες δεδομένων» που συσσωρεύουν όλες τις διαθέσιμες γενετικές και ιατρικές πληροφορίες ενός πληθυσμού. Δυστυχώς, στην εποχή του Διαδικτύου και των υποχρεωτικών γενετικών-ιατρικών τεστ, η προστασία των λεγόμενων «ευαίσθητων» προσωπικών δεδομένων και του συναφούς δικαιώματος στην ιδιωτικότητα ή στην ελεύθερη ανάπτυξη της ζωής κάθε ατόμου καταστρατηγούνται κατά κόρον, αν και επίσημα εξακολουθούν να θεωρούνται δυο θεμελιώδη συνταγματικά και αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η «γυμνή ζωή» ως βιοπολιτική επιλογή
Με ποια μέσα οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να παρεμποδίσουν την έκνομη και καταχρηστική αξιοποίηση των απόρρητων γενετικών-ιατρικών δεδομένων, ανεξάρτητα από τη φύση ή τον τρόπο συλλογής αυτών των πληροφοριών; Και πώς μπορούν να αποτρέψουν την ορατή πλέον απειλή του ατομικού ή\και μαζικού «επιστημονικού» φακελώματος των πολιτών τους στη βάση κάποιων ιδιαίτερων «γενετικών δεικτών», που, στην πραγματικότητα, επιλέγονται για να συγκαλύψουν τις υπαρκτές φυλετικές, κοινωνικές και οικονομικοπολιτικές ανισότητες;
Στο εντυπωσιακό βιβλίο του «Homo sacer, κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο από τις εκδ. Εξάρχεια, ο κορυφαίος Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν παρουσιάζει την ευρύτερη και συστηματικότερη ανάλυση των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, στις μέρες μας, αυτές οι βιοπολιτικές πρακτικές εκμεταλλεύονται όλες τις πρόσφατες βιοτεχνολογικές, βιοϊατρικές προόδους και τη μαζική ιατρικοποίηση για να μετατρέψουν τη ζωή των ανθρώπων σε «γυμνή ζωή». Μια ζωή στο όριο ή στο μεταίχμιο μεταξύ βιολογικής ζωής και κοινωνικού βίου, που επιβάλλεται από την κυρίαρχη πλανητικά βιοπολιτική ως αμοιβαία αλλοτρίωση τόσο της ζωικής όσο και της κοινωνικής υπόστασης των ανθρώπων.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι οι κυρίαρχες στρατηγικές που υιοθετήθηκαν πλανητικά για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοϊού, που μας αποκαλύπτουν τις εγγενείς και ανυπέρβλητες αδυναμίες των ολοκληρωτικών βιοϊατρικών πρακτικών για την προστασία της δημόσιας υγείας, οι οποίες αποδείχτηκαν τραγικά ανεπαρκείς τόσο για την προστασία της υγείας των πολιτών όσο και για τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος των κοινωνιών στις οποίες εφαρμόζονται.
Οι σοβαρότατοι περιορισμοί των ανθρώπινων ελευθεριών και δικαιωμάτων, που επιβλήθηκαν στις περισσότερες χώρες λόγω της έκτακτης πανδημικής κρίσης, ενδέχεται, αύριο, να επεκταθούν εξαιτίας της βαθύτατης οικονομικής, οικολογικής και κοινωνικής κρίσης, που επιτείνεται από την εφαρμογή αυτών των «υγειονομικών» μέτρων. Τα φαινομενικά παράδοξα και οι εξόφθαλμες αντιφάσεις στη διαχείριση των μεγάλων πλανητικών, κοινωνικών και υγειονομικών κρίσεων, διαφωτίζονται επαρκώς, όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η «απανθρωποποίηση» της πολιτικής προϋποθέτει και, ταυτοχρόνως, συνεπάγεται την απλοϊκή «βιολογικοποίηση» της ανθρώπινης κατάστασης.
Πώς το πετυχαίνει αυτό η νέα πλανητική βιοπολιτική; Μετατρέποντας τις σπάνιες μέχρι χθες «καταστάσεις εξαίρεσης» -τις λεγόμενες «καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης»- σε καθεστώς διαρκούς και τεχνητά ανατροφοδοτούμενης ανασφάλειας των πολιτών, οι οποίοι οφείλουν πλέον να ζουν σε μόνιμο καθεστώς ανασφάλειας για το παρόν και φόβου για το μέλλον, να επιβιώνουν δηλαδή στις απάνθρωπες συνθήκες της «γυμνής ζωής».
Ποιοι, άραγε, και σε ποιες περιπτώσεις, έχουν το δικαίωμα πρόσβασης στα προσωπικά βιοϊατρικά και γενετικά δεδομένα των ανθρώπων που συσσωρεύονται κατά κόρον στις τράπεζες ή βάσεις δεδομένων DNA; Το βασανιστικό αυτό ερώτημα απασχολεί όλους τους κοινωνικά ευαίσθητους πολίτες αλλά και αρκετούς ειδήμονες, οι οποίοι διαβλέπουν ότι, κατά τον 21ο αιώνα, το αποφασιστικό διακύβευμα των ανθρώπινων ελευθεριών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το πώς οι σύγχρονες κοινωνίες θα απαντήσουν στο βιοπολιτικό δίλημμα της επιλογής μεταξύ αυτονομίας και ετερονομίας της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σπύρος Μανουσέλης
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
1.
Το τέλος της ιδιωτικότητας
ως προϊόν της «βιο-αλχημείας».
Οι πρόσφατες εφαρμογές της βιοτεχνολογίας και ειδικότερα του τομέα έρευνας των συνθετικών οργανισμών, προβληματίζουν και ανησυχούν τόσο την κοινή γνώμη όσο και τους ειδικούς, επειδή πρόκειται για βιοτεχνολογικές πρακτικές που απειλούν την ιδιωτικότητα, την αυτόνομη ανάπτυξη και την «αξιοπρέπεια» της ανθρώπινης ζωής ◆ Η σύγχρονη βιοπολιτική, μέσω των εργαλείων της βιοτεχνολογίας, έχει αναλάβει τον θεσμικό ρόλο αλλά και τις δημιουργικές εξουσίες ενός Θεού: χάρη στις νέες τεχνολογικές δυνατότητες που έχει στη διάθεσή της μπορεί, υποτίθεται, να διαμορφώνει κατά βούληση την πορεία της ζωής όλων των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων.
Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο το υποκείμενο αλλά και το αντικείμενο των ίδιων των βιοτεχνολογικών πρακτικών του, οι οποίες είναι πλέον σε θέση να επεμβαίνουν και να τροποποιούν ριζικά τα πιο ιδιαίτερα φυσιολογικά και γενετικά χαρακτηριστικά του. Ο,τι, μέχρι χθες, στην προσωπική μας ιστορία αλλά και στην ιστορία του είδους μας, το αφήναμε στη δικαιοδοσία της φυσικής τυχαιότητας και στην αναγκαιότητα των εξελικτικών-ιστορικών διαδικασιών, σήμερα επιχειρούμε να το προσχεδιάσουμε και να το χειραγωγήσουμε βιοτεχνολογικά.
Ετσι, τόσο ο κοινωνικοπολιτικός «βίος» μας όσο και η βιολογική «ζωή» μας αναδεικνύονται ως τα κατεξοχήν αντικείμενα διαχείρισης και χειραγώγησης της σύγχρονης βιοπολιτικής τεχνολογίας. Στην εποχή του Διαδικτύου, των χιλιάδων γενετικών τεστ κατά του κορονοϊού ή άλλων κληρονομικών ασθενειών και της διαρκούς βιοϊατρικής επιτήρησης και επεμβατικότητας, η προστασία των λεγόμενων «ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων» και του συναφούς δικαιώματος στην «ιδιωτικότητα» και στην «ελεύθερη» ανάπτυξη ενός ατόμου δεν θεωρείται πλέον θεμελιώδες και αναφαίρετο ανθρώπινο «δικαίωμα» αλλά ένα παλαιού τύπου και, εν πολλοίς, ιστορικά ξεπερασμένο βιο-πολιτικό «πρόβλημα», αφού επιδέχεται νέες βιο-τεχνολογικές «λύσεις».
Η συνταγή δημιουργίας συνθετικών μορφών ζωής
Οι εντυπωσιακές κατακτήσεις και τα εργαλεία της μοριακής βιολογίας και της γενετικής μηχανικής στο τέλος του 20ού αιώνα επέτρεψαν πριν από περίπου 15 χρόνια την ανάδυση του νέου ερευνητικού πεδίου της Συνθετικής Βιολογίας (Synthetic Biology). Η ανάπτυξη αυτού του ερευνητικού πεδίου έχει ήδη οδηγήσει στη δημιουργία στο εργαστήριο υβριδικών ή ολότελα νέων έμβιων όντων, βασικών βιοχημικών και κυτταρικών διεργασιών πανομοιότυπων με αυτούς που μόνο οι υπάρχοντες ζωντανοί οργανισμοί είναι σε θέση να παράγουν.
Πρόκειται για τον τομέα των πρωτοποριακών βιοτεχνολογικών ερευνών, που δεν στοχεύει απλώς στη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων οργανισμών -με αυτό ασχολείται από καιρό η γενετική μηχανική- αλλά προσβλέπει στη δημιουργία συνθετικών οργανισμών ικανών να εκδηλώνουν ολότελα νέες βιολογικές ιδιότητες. Πάντως, οι πρώτοι ερευνητές της δημιουργίας συνθετικής ζωής ήταν αναγκασμένοι να ξεκινήσουν χρησιμοποιώντας ως πρότυπο τα πιο απλά από τα υπάρχοντα δείγματα ζωής, δηλαδή τα βακτήρια, μονοκύτταρους οργανισμούς με σχετικά λίγα γονίδια. Ομως, ακόμη και τα πολύ απλά κύτταρα των σημερινών βακτηρίων είναι υπερβολικά περίπλοκα σε σχέση τα αρχέγονα προκαρυωτικά κύτταρα, δηλαδή τις πρώτες μορφές μονοκύτταρης ζωής που δεν είχαν έναν καλά διαμορφωμένο πυρήνα.
Αν ένας πολύ απλός μονοκύτταρος οργανισμός, π.χ. ένα βακτήριο, περιέχει τουλάχιστον 500 λειτουργικά γονίδια που κωδικεύουν για 500 διαφορετικές πρωτεΐνες, τότε οι ερευνητές στον τομέα της συνθετικής βιολογίας όφειλαν να κατασκευάσουν ένα πολύ πιο απλό κύτταρο που θα περιέχει μόνο 250 ή το πολύ 300 γονίδια. Επίσης αυτά τα γονίδια θα πρέπει να περιβάλλονται από μια πολύ πιο λεπτή κυτταρική μεμβράνη. Μολονότι το παραπάνω σχέδιο ήταν αρκετά εύλογο και φαινομενικά απλό, η υλοποίησή του αποδείχτηκε πολύ πιο σύνθετη στην πράξη.
Μια διαφορετική και πιο αποτελεσματική προσέγγιση υιοθέτησε ο επιφανής μοριακός γενετιστής Graig Venter και η ομάδα του. Αυτός ο ιδιόρρυθμος ερευνητής-μπίζνεσμαν έγινε παγκοσμίως γνωστός επειδή ήταν ο πρώτος που εργάστηκε συστηματικά και ανακοίνωσε την αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, ενώ την υστεροφημία του επισκίασε το γεγονός ότι επιχείρησε να κατοχυρώσει στις ΗΠΑ τα νομικά δικαιώματα για την οικονομική εκμετάλλευση των γονιδιωμάτων ορισμένων ζώων που πρώτος αυτός είχε αποκρυπτογραφήσει.
Παρ’ όλα αυτά, πριν από 15 χρόνια, ο Venter και οι συνεργάτες του πραγματοποίησαν στο Graig Venter Institute στο Mέριλαντ (ΗΠΑ) εντυπωσιακές έρευνες στον τομέα της Συνθετικής Βιολογίας. Επιλέγοντας το βακτήριο μυκόπλασμα ως τον μονοκύτταρο οργανισμό με το απλούστερο γονιδίωμα πάνω στη Γη, πέτυχαν να μεταμοσχεύσουν το γονιδίωμά του σε ένα διαφορετικό βακτήριο κι έτσι προέκυψε ο πρώτος υβριδικός μικροοργανισμός με εντελώς νέα γενετική ταυτότητα, τον οποίο βάφτισαν «Σύνθια», αλλά η ακριβής επιστημονική ονομασία του είναι «Mycoplasma mycoides Jcvi-syn 1.0».
Αν και ακραιφνώς αναγωγιστική, αυτή η προσέγγιση της ζωής τούς επέτρεψε να δημιουργήσουν εργαστηριακά το 2007 τον «Syn 1.0» και το 2009 τον «Syn 2.0», τους πρώτους ημισυνθετικούς οργανισμούς που οδήγησαν, το 2016, στην κατασκευή του «Syn 3.0», του πρώτου μονοκύτταρου οργανισμού με το πιο στοιχειώδες γονιδίωμα: ένα συνθετικό βακτήριο που είχε μόνο 473 γονίδια, κάθε ένα από τα οποία επιτελεί μια πραγματικά θεμελιώδη ζωτική λειτουργία του οργανισμού.
Και όπως ομολόγησε ο ίδιος ο Graig Venter, ο απώτερος στόχος αυτών των πρωτοποριακών ερευνών ήταν να δημιουργήσουν, στο άμεσο μέλλον, νέους συνθετικούς μικροοργανισμούς ικανούς να παράγουν μαζικά «βιολογικά καύσιμα», να αφομοιώνουν το διοξείδιο του άνθρακα ή άλλες μολυσματικές ουσίες από το περιβάλλον, να παράγουν νέες φαρμακευτικές ουσίες, αλλά και καταστροφικά βιολογικά όπλα.
Εν τω μεταξύ, οι πολυάριθμοι συνθετικοί μικροοργανισμοί που δημιουργήθηκαν δεν αφυπνίζουν μόνο τις πιο τρελές βιοτεχνολογικές μας φαντασιώσεις, ξυπνούν επίσης και τους πιο τρελούς φόβους και αγωνίες μας. Ποιος αλήθεια μπορεί να μας εγγυηθεί ότι η μαζική εισαγωγή νέων συνθετικών οργανισμών στο περιβάλλον δεν θα προκαλέσει σοβαρές οικολογικές καταστροφές ή ότι δεν θα μεταλλαχθούν ποτέ με μη προβλέψιμες συνέπειες για τη ζωή των ανθρώπων και των άλλων γήινων βιοσυστημάτων;
Οπως συνέβη πριν από τέσσερις δεκαετίες με τη Γενετική Μηχανική, σήμερα η Συνθετική Βιολογία θεωρείται μία από τις σοβαρότερες απειλές για το μέλλον της ανθρωπότητας. Το επιχείρημα που διατυπώνεται συχνότερα εναντίον της είναι ότι η σύγχρονη βιοπολιτική μέσω της τεχνοεπιστήμης έχει πλέον αναλάβει τον θεσμικό ρόλο αλλά και τις δημιουργικές εξουσίες ενός Θεού: με τις πρόσφατες τεχνολογικές δυνατότητες που έχει στη διάθεσή της μπορεί, υποτίθεται, να αναδιαμορφώνει κατά βούληση την πορεία της ζωής στον πλανήτη και να αποφασίζει για το μέλλον όλων των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων.
Οι εντυπωσιακές κατακτήσεις και τα εργαλεία της μοριακής βιολογίας και της γενετικής μηχανικής στο τέλος του 20ού αιώνα επέτρεψαν πριν από περίπου 15 χρόνια την ανάδυση του νέου ερευνητικού πεδίου της Συνθετικής Βιολογίας (Synthetic Biology). Η ανάπτυξη αυτού του ερευνητικού πεδίου έχει ήδη οδηγήσει στη δημιουργία στο εργαστήριο υβριδικών ή ολότελα νέων έμβιων όντων, βασικών βιοχημικών και κυτταρικών διεργασιών πανομοιότυπων με αυτούς που μόνο οι υπάρχοντες ζωντανοί οργανισμοί είναι σε θέση να παράγουν.
Πρόκειται για τον τομέα των πρωτοποριακών βιοτεχνολογικών ερευνών, που δεν στοχεύει απλώς στη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων οργανισμών -με αυτό ασχολείται από καιρό η γενετική μηχανική- αλλά προσβλέπει στη δημιουργία συνθετικών οργανισμών ικανών να εκδηλώνουν ολότελα νέες βιολογικές ιδιότητες. Πάντως, οι πρώτοι ερευνητές της δημιουργίας συνθετικής ζωής ήταν αναγκασμένοι να ξεκινήσουν χρησιμοποιώντας ως πρότυπο τα πιο απλά από τα υπάρχοντα δείγματα ζωής, δηλαδή τα βακτήρια, μονοκύτταρους οργανισμούς με σχετικά λίγα γονίδια. Ομως, ακόμη και τα πολύ απλά κύτταρα των σημερινών βακτηρίων είναι υπερβολικά περίπλοκα σε σχέση τα αρχέγονα προκαρυωτικά κύτταρα, δηλαδή τις πρώτες μορφές μονοκύτταρης ζωής που δεν είχαν έναν καλά διαμορφωμένο πυρήνα.
Αν ένας πολύ απλός μονοκύτταρος οργανισμός, π.χ. ένα βακτήριο, περιέχει τουλάχιστον 500 λειτουργικά γονίδια που κωδικεύουν για 500 διαφορετικές πρωτεΐνες, τότε οι ερευνητές στον τομέα της συνθετικής βιολογίας όφειλαν να κατασκευάσουν ένα πολύ πιο απλό κύτταρο που θα περιέχει μόνο 250 ή το πολύ 300 γονίδια. Επίσης αυτά τα γονίδια θα πρέπει να περιβάλλονται από μια πολύ πιο λεπτή κυτταρική μεμβράνη. Μολονότι το παραπάνω σχέδιο ήταν αρκετά εύλογο και φαινομενικά απλό, η υλοποίησή του αποδείχτηκε πολύ πιο σύνθετη στην πράξη.
Μια διαφορετική και πιο αποτελεσματική προσέγγιση υιοθέτησε ο επιφανής μοριακός γενετιστής Graig Venter και η ομάδα του. Αυτός ο ιδιόρρυθμος ερευνητής-μπίζνεσμαν έγινε παγκοσμίως γνωστός επειδή ήταν ο πρώτος που εργάστηκε συστηματικά και ανακοίνωσε την αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, ενώ την υστεροφημία του επισκίασε το γεγονός ότι επιχείρησε να κατοχυρώσει στις ΗΠΑ τα νομικά δικαιώματα για την οικονομική εκμετάλλευση των γονιδιωμάτων ορισμένων ζώων που πρώτος αυτός είχε αποκρυπτογραφήσει.
Παρ’ όλα αυτά, πριν από 15 χρόνια, ο Venter και οι συνεργάτες του πραγματοποίησαν στο Graig Venter Institute στο Mέριλαντ (ΗΠΑ) εντυπωσιακές έρευνες στον τομέα της Συνθετικής Βιολογίας. Επιλέγοντας το βακτήριο μυκόπλασμα ως τον μονοκύτταρο οργανισμό με το απλούστερο γονιδίωμα πάνω στη Γη, πέτυχαν να μεταμοσχεύσουν το γονιδίωμά του σε ένα διαφορετικό βακτήριο κι έτσι προέκυψε ο πρώτος υβριδικός μικροοργανισμός με εντελώς νέα γενετική ταυτότητα, τον οποίο βάφτισαν «Σύνθια», αλλά η ακριβής επιστημονική ονομασία του είναι «Mycoplasma mycoides Jcvi-syn 1.0».
Αν και ακραιφνώς αναγωγιστική, αυτή η προσέγγιση της ζωής τούς επέτρεψε να δημιουργήσουν εργαστηριακά το 2007 τον «Syn 1.0» και το 2009 τον «Syn 2.0», τους πρώτους ημισυνθετικούς οργανισμούς που οδήγησαν, το 2016, στην κατασκευή του «Syn 3.0», του πρώτου μονοκύτταρου οργανισμού με το πιο στοιχειώδες γονιδίωμα: ένα συνθετικό βακτήριο που είχε μόνο 473 γονίδια, κάθε ένα από τα οποία επιτελεί μια πραγματικά θεμελιώδη ζωτική λειτουργία του οργανισμού.
Και όπως ομολόγησε ο ίδιος ο Graig Venter, ο απώτερος στόχος αυτών των πρωτοποριακών ερευνών ήταν να δημιουργήσουν, στο άμεσο μέλλον, νέους συνθετικούς μικροοργανισμούς ικανούς να παράγουν μαζικά «βιολογικά καύσιμα», να αφομοιώνουν το διοξείδιο του άνθρακα ή άλλες μολυσματικές ουσίες από το περιβάλλον, να παράγουν νέες φαρμακευτικές ουσίες, αλλά και καταστροφικά βιολογικά όπλα.
Εν τω μεταξύ, οι πολυάριθμοι συνθετικοί μικροοργανισμοί που δημιουργήθηκαν δεν αφυπνίζουν μόνο τις πιο τρελές βιοτεχνολογικές μας φαντασιώσεις, ξυπνούν επίσης και τους πιο τρελούς φόβους και αγωνίες μας. Ποιος αλήθεια μπορεί να μας εγγυηθεί ότι η μαζική εισαγωγή νέων συνθετικών οργανισμών στο περιβάλλον δεν θα προκαλέσει σοβαρές οικολογικές καταστροφές ή ότι δεν θα μεταλλαχθούν ποτέ με μη προβλέψιμες συνέπειες για τη ζωή των ανθρώπων και των άλλων γήινων βιοσυστημάτων;
Οπως συνέβη πριν από τέσσερις δεκαετίες με τη Γενετική Μηχανική, σήμερα η Συνθετική Βιολογία θεωρείται μία από τις σοβαρότερες απειλές για το μέλλον της ανθρωπότητας. Το επιχείρημα που διατυπώνεται συχνότερα εναντίον της είναι ότι η σύγχρονη βιοπολιτική μέσω της τεχνοεπιστήμης έχει πλέον αναλάβει τον θεσμικό ρόλο αλλά και τις δημιουργικές εξουσίες ενός Θεού: με τις πρόσφατες τεχνολογικές δυνατότητες που έχει στη διάθεσή της μπορεί, υποτίθεται, να αναδιαμορφώνει κατά βούληση την πορεία της ζωής στον πλανήτη και να αποφασίζει για το μέλλον όλων των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων.
Η νέα βιοτεχνολογία ως… βιο-αλχημεία
Πάντως, όλο και περισσότεροι κορυφαίοι επιστήμονες προβληματίζονται για αυτές τις τεχνολογικές ψευδαισθήσεις και ανησυχούν τόσο για τις άμεσες κοινωνικές, ανθρωπολογικές ανατροπές που ήδη επιφέρουν όσο και για τις εξ ορισμού μη προβλέψιμες οικολογικές καταστροφές που θα προκύψουν από την πλανητική και, εν πολλοίς, ανεξέλεγκτη εφαρμογή της σύγχρονης βιοτεχνολογίας.
Ορισμένοι, μάλιστα, αναγνωρίζοντας τα εγγενή και ανυπέρβλητα επιστημονικά όρια αλλά και τις καταστροφικές κοινωνικές συνέπειες από την εφαρμογή αυτών των βιοτεχνολογικών εξελίξεων, τις περιγράφουν με τα πιο μελανά χρώματα και, όχι εντελώς αυθαίρετα, τις θεωρούν ως τη σύγχρονη εκδοχή της μεσαιωνικής αλχημείας, δηλαδή ως ένα είδος… μετανεωτερικής βιο-αλχημείας!
Βέβαια, οι περισσότεροι ειδικοί επιστήμονες που εργάζονται σε αυτό το πεδίο προσπαθούν -λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς- να αντικρούσουν αυτό το «αντιεπιστημονικό» κατηγορητήριο και επιμένουν ότι οι νέες μέθοδοι είναι απολύτως ασφαλείς και δεν εγκυμονούν κανέναν κίνδυνο. Ο Graig Venter, για παράδειγμα, αρνείται κατηγορηματικά ότι η σύγχρονη βιοτεχνολογία έχει αναλάβει τον ρόλο του Θεού: «Αυτό είναι απλώς ένα επιχείρημα εντυπωσιασμού επινοημένο από τα ΜΜΕ. Οσο η ανθρώπινη γνώση επεκτείνεται σταδιακά σε νέα πεδία, οι θρησκείες θα πρέπει να προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα».
Εντούτοις, οι αρμόδιες Διεθνείς Επιστημονικές Επιτροπές, καθώς και όλες οι περιβαλλοντικές και οικολογικές οργανώσεις επικρίνουν συστηματικά κάθε άμεση και ανεπαρκώς τεκμηριωμένη εφαρμογή της βιοτεχνολογίας, επισημαίνοντας ότι, σήμερα, δεν διαθέτουμε ένα σαφές και επαρκές νομοθετικό πλαίσιο ή, έστω, κάποιους δοκιμασμένους ρυθμιστικούς κανόνες για τον έλεγχο της ασφάλειας των σχετικών εργαστηριακών ερευνών και για τις ενδεχόμενες βιομηχανικές εφαρμογές τους.
Θα έπρεπε, λοιπόν, να είναι σε όλους σαφές ότι, με δεδομένες τις κοινωνικά ανατρεπτικές και τις οικολογικά απορρυθμιστικές συνέπειες των περισσότερων εφαρμογών της σύγχρονης βιοτεχνολογίας, σήμερα επιβάλλεται η επεξεργασία ενός επικαιροποιημένου και πλανητικά αποδεκτού νομοθετικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των κινδύνων που εγκυμονούν τόσο η ανεξέλεγκτη έρευνα όσο και η απελευθέρωση των συνθετικών μορφών ζωής που δημιουργούνται εργαστηριακά. Στο επόμενο άρθρο θα εξετάσουμε τις βιοπολιτικές συνέπειες αυτών των συγκλονιστικών εξελίξεων.
Σπύρος Μανουσέλης
Μηχανές του νου
10/12/2022
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/370488_telos-tis-idiotikotitas-os-proion-tis-bio-alhimeias
2.
Το τέλος της ιδιωτικότητας
Το τέλος της ιδιωτικότητας
ως τεχνολογικό επίτευγμα.
Ποιες εφαρμογές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης απειλούν την ιδιωτική μας ζωή; Αν θα έπρεπε να επιλέξουμε τις πιο σοβαρές θεσμικές εκτροπές της σημερινής ελληνικής κυβέρνησης κατά την προηγούμενη χρονιά, τότε η αποκάλυψη της συστηματικής παρακολούθησης μέσω επικοινωνιακών υποκλοπών των πολιτικών της αντιπάλων και άλλων δημόσιων προσώπων, καθώς και ο κοινωνικός στιγματισμός ύστερα από παραβίαση ευαίσθητων ιατρικών δεδομένων των ανεμβολίαστων ατόμων κατά της νόσου COVID-19 αποτελούν αναμφίβολα δύο εξόφθαλμες παραβιάσεις όλων των σχετικών νόμων περί προστασίας της ιδιωτικότητας, που ισχύουν στην Ελλάδα και την Ε.Ε. Σε ποια τεχνολογικά εργαλεία βασίζονται τέτοιες αντισυνταγματικές και άρα αντιδημοκρατικές πρακτικές;
Η νεωτερική ουτοπία για μια ελεύθερη και ισότιμη επικοινωνιακή σχέση μεταξύ των ανθρώπων -ανεξαρτήτως φύλου, φυλής και κοινωνικής τάξης- φαίνεται να έχει ήδη υλοποιηθεί, τουλάχιστον ψηφιακά, χάρη στο διαδίκτυο. Δυστυχώς, όπως επιβεβαιώνεται από πλήθος ερευνών, αλλά και από τις καθημερινές διαδικτυακές εμπειρίες μας, δεν είναι όλα ρόδινα στον νέο διαδικτυακό παράδεισο, αφού όλοι οι χρήστες των μέσων ψηφιακής δικτύωσης εκτίθενται σε κάθε άλλο παρά «εικονικούς» ψηφιακούς κινδύνους. Μάλιστα, τα τελευταία τριάντα χρόνια η εγκληματικότητα στον κυβερνοχώρο αποτελεί την ταχύτερα αναπτυσσόμενη μορφή παραβατικής και εγκληματικής συμπεριφοράς.
Εκτός από την καθημερινή ψηφιακή πειρατεία, δηλαδή την κατασκοπία και τις κλοπές προσωπικών δεδομένων από «κακόβουλα» λογισμικά, τη δημιουργία ψηφιακών «ιών» ικανών να εισβάλλουν και να καταστρέφουν τα υπολογιστικά συστήματα, στα «αγαθά» του διαδικτύου θα πρέπει να συνυπολογίζονται όχι μόνο η ψηφιακή πορνογραφία, η πορνεία ανηλίκων, αλλά και η δημιουργία πολιτικά αντιδραστικών ιστοσελίδων που προπαγανδίζουν αντισυνταγματικές ιδέες και αντιδραστικές πολιτικές πρακτικές, όπως π.χ. το ρατσιστικό μίσος, τη θρησκευτική ή εθνικιστική μισαλλοδοξία. Οσο για τις οικονομικά και κοινωνικά επιζήμιες συνέπειες της ψηφιακής εγκληματικότητας, δηλαδή της κλοπής πληροφοριών ή της καταστροφής απόρρητων δεδομένων, αυτές είναι ανυπολόγιστες.
Αν, πριν από μερικές δεκαετίες, ήταν επιτρεπτό σε κάποιους αφελείς τεχνοκράτες και ρομαντικούς συγγραφείς να παρουσιάζουν το διαδίκτυο σαν τον επίγειο τεχνολογικό παράδεισο της ελεύθερης επικοινωνίας και της ανεξαρτησίας από τα ιδιοτελή οικονομικά, τα τοπικά μικροπολιτικά ή τα διεθνή μακροπολιτικά συμφέροντα, σήμερα είναι ολοφάνερο ότι ο κυβερνοχώρος εγκυμονεί, τόσο για τους αφελείς όσο και τους πιο επιτήδειους τεχνολογικά χρήστες του, περισσότερες παγίδες από τον πραγματικό κόσμο. Εξάλλου, πολλοί από τους μέχρι χθες μοναχικούς διαδικτυακούς «πειρατές», τους χάκερ, έχουν μεταμορφωθεί πλέον σε καλοπληρωμένους υπαλλήλους του οργανωμένου ιδιωτικού ή/και κρατικού εγκλήματος.
Ιδιωτικότητα... παράδοξο στη διαδικτυακή ζωή
Η επινόηση των νέων ψηφιακών επικοινωνιακών συστημάτων και ειδικότερα η μαζική χρήση του διαδικτύου κατέστησαν εφικτή την πρόσβαση των χρηστών σε ασύλληπτες μέχρι χθες μορφές επικοινωνίας και πηγές πληροφόρησης. Γεγονός που, με τη σειρά του, επέφερε ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και σχετίζονται μεταξύ τους οι σημερινοί άνθρωποι, σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Η μαζική χρήση των ψηφιακών υπολογιστών, των νέων κινητών και η «ελεύθερη» πρόσβαση στον παγκόσμιο ιστό αναγνωρίζονται πλέον καθολικά ως τα πιο σημαντικά επιτεύγματα όχι απλώς της υπολογιστικής τεχνολογίας και επιστήμης αλλά, πολύ ευρύτερα, της παγκοσμιοποίησης των αξιών και των προτύπων ζωής του δυτικού πολιτισμού.
Ωστόσο, τις πρωτοφανείς δυνατότητες πρόσβασης των χρηστών του διαδικτύου σε διαδικτυακές πληροφορίες και επαφές συνοδεύουν, σαν σκοτεινές και απειλητικές σκιές, οι εξίσου καινοφανείς διαδικτυακές απειλές και καταχρήσεις: σωρεία παραβατικών συμπεριφορών και εγκλημάτων, που εκδηλώνονται μαζικά χάρη στην ανωνυμία όσων καταφεύγουν στα λεγόμενα «κακόβουλα λογισμικά».
Ετσι, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε μια ιστοσελίδα στον παγκόσμιο ιστό, όταν παίρνουμε μαζί το κινητό μας, όποτε αγοράζουμε κάτι διαδικτυακά χρησιμοποιώντας την πιστωτική μας κάρτα ή κάθε φορά που στέλνουμε ένα πολύ προσωπικό μήνυμα, όλες αυτές οι διαδικτυακές μας ενέργειες καταγράφονται αυτομάτως και αναλύονται λεπτομερώς από ειδικές ανιχνευτικές μηχανές.
Συνεπώς, η καθημερινή μας πλοήγηση στο διαδίκτυο δεν είναι ποτέ ένας ξέγνοιαστος ή αθώος περίπατος, αφού αφήνει το ανεξίτηλο ίχνος όλων των διαδικτυακών ενεργειών μας, το ψηφιακό αποτύπωμα των πιο προσωπικών μας προτιμήσεων και των επιλογών μας, που επειδή αποτυπώνονται στη μνήμη του διαδικτύου μπορούν σχετικά εύκολα -και παρά τη θέλησή μας!- να εντοπιστούν, να ανακληθούν και να χρησιμοποιηθούν για αντίθετους προς το συμφέρον μας λόγους.
Μελετώντας και αναλύοντας στατιστικά, επί σειρά ετών, τη συμπεριφορά των χρηστών του διαδικτύου ο Alan Westin, ομότιμος καθηγητής Δημοσίου και Κυβερνητικού Δικαίου στο Columbia University της Νέας Υόρκης και ένας από τους πρώτους ερευνητές του προβλήματος της ιδιωτικότητας στις διαδικτυακές επαφές και συναλλαγές, κατέληξε στο να διακρίνει τρεις «ανθρωποτύπους» ή κατηγορίες χρηστών στις ΗΠΑ: Οι «θεμελιωτιστές» είναι πολύ προσεκτικοί στην παραχώρηση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και εξαιρετικά δύσπιστοι στις διαδικτυακές επαφές τους.
Οι «πραγματιστές» είναι επίσης ευαίσθητοι σε ζητήματα ιδιωτικών πληροφοριών, αλλά παραχωρούν ευκολότερα προσωπικά δεδομένα εφόσον κρίνουν ότι υπάρχει ένας καλός λόγος για να το κάνουν ή κάποιο ιδιαίτερα ικανοποιητικό αντάλλαγμα. Τέλος, υπάρχει και η πλειοψηφική κατηγορία των «αδιάφορων», που με περισσή ευκολία παραχωρούν προσωπικά δεδομένα είτε επειδή αδιαφορούν είτε, συχνότερα, επειδή αγνοούν τους ενδεχόμενους κινδύνους.
Μπορεί να ακούγεται παράδοξο, όμως την ίδια στιγμή που σχεδόν οι πάντες προαναγγέλλουν και θρηνούν υποκριτικά για το επικείμενο τέλος της «ιδιωτικής ζωής» των ανθρώπων εξαιτίας της πλανητικής κυριαρχίας των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δισεκατομμύρια άνθρωποι καταφεύγουν καθημερινά σε αυτήν ακριβώς την «απανθρωποποιητική» ψηφιακή τεχνολογία για να δημιουργήσουν τον προσωπικό τους ιστότοπο ή το διαδικτυακό τους προφίλ, που, όπως πιστεύουν, θα τους επιτρέψουν να έχουν μια πολυπόθητη ψηφιακή ζωή.
Οι νέες τεχνολογίες της αστυνόμευσης
Επομένως, το φαινομενικό παράδοξο της διαδικτυακής ιδιωτικότητας εξηγείται ικανοποιητικά αν αναλογιστεί κανείς ότι, σχεδόν σε ολόκληρο τον πλανήτη, η επιβολή της νέας «ψηφιακής κοινωνίας του θεάματος» βασίζεται στην ταύτιση ή, ακριβέστερα, στη σύγχυση του εικονικού με το πραγματικό, όπως ανέκαθεν έκανε κάθε κοινωνία του θεάματος. Σύγχυση που, με τη σειρά της, ενισχύει τις κυρίαρχες βιοπολιτικές της φαντασιακής διάζευξης της ιδιωτικής (διαδικτυακής και ψηφιακής) από τη δημόσια (κοινωνική και ταξική) ζωή των δικτυωμένων ανθρώπων.
«Η σημερινή κρίση της ιδιωτικότητας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την αποδυνάμωση και τη φθορά όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπινων δεσμών», όπως πολύ εύστοχα διαπιστώνει ο κορυφαίος κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman στο βιβλίο του «Παράπλευρες απώλειες» (ελλ. μετάφραση «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου», κεφάλαιο 6). Και ως ιδιαίτερα οξυδερκής αναλυτής των νέων διαδικτυακών σχέσεων ο Bauman δεν παραλείπει, στο ίδιο κείμενο, να επισημάνει: «Η υποκατάσταση των παλιάς κοπής κοινοτήτων από τα διαδικτυακά δίκτυα καλωσορίστηκε από πολλούς ως μεγάλο άλμα προς τα μπρος... Κι όμως τα ίδια χαρακτηριστικά των διαδικτύων που τα κάνουν επιθυμητά απαιτούν ένα πολύ υψηλό τίμημα... που πληρώνεται με το νόμισμα της ασφάλειας».
Πάντως, από τον προηγούμενο αιώνα μέχρι σήμερα, η επινόηση και η μαζική εφαρμογή των νέων επικοινωνιακών μέσων, όπως ήταν κάποτε ο τηλέγραφος και η ενσύρματη τηλεφωνία και, πιο πρόσφατα, η ασύρματη τηλεφωνία και η ψηφιακή επικοινωνία μέσω του διαδικτύου, επέφεραν ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και επικοινωνούν μεταξύ τους οι άνθρωποι, σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Και μολονότι το πρόβλημα της επικοινωνιακής ασφάλειας και της περιφρούρησης του απορρήτου των επικοινωνιών με τα νέα επικοινωνιακά μέσα τίθεται επιτακτικά εδώ και πάνω από δύο αιώνες παραμένει ανοιχτό και εν πολλοίς άλυτο.
Αφ’ ενός, επειδή η διασφάλιση του επικοινωνιακού απορρήτου διαψεύδεται και καταστρατηγείται συστηματικά από τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις που καθιστούν ευάλωτα τα εκάστοτε επικοινωνιακά δίκτυα και, αφ’ ετέρου, εξαιτίας των αδιαφανών πολιτικών σκοπιμοτήτων και των υπόρρητων στρατηγικών επιλογών τόσο των ιδιωτικών εταιρειών που διαχειρίζονται την παραγωγή και την παροχή ενός δεδομένου επικοινωνιακού προϊόντος όσο και των υπεύθυνων δημόσιων φορέων που αποφασίζουν -συνήθως μεροληπτικά- για τους αναγκαίους νομικούς κανόνες λειτουργίας ενός σχετικά ασφαλούς επικοινωνιακού δικτύου.
Ειδικότερα, όσον αφορά το απόρρητο των συνομιλιών και τη διασφάλιση της επικοινωνιακής ασφάλειας στο διαδίκτυο, σε αντίθεση με την κλασική τηλεφωνία, το διαδίκτυο δεν είναι σχεδιασμένο να λειτουργεί σύμφωνα με ένα μοναδικό κέντρο ελέγχου. Γεγονός που καθιστά προβληματική κάθε προσπάθεια ελέγχου της ασφάλειας των επικοινωνιών. Μόνο αν οι σύγχρονες κυβερνήσεις αποφάσιζαν, επιτέλους, να επιβάλουν πιο αυστηρούς κανόνες λειτουργίας και υψηλότατα πρόστιμα για κάθε διαπιστωμένη παρατυπία ή παραβίαση των νόμων περί του απορρήτου, υπάρχει κάποια ελπίδα να δυσκολέψουν το έργο του Μεγάλου Αδελφού, το οποίο διευκολύνουν και υπηρετούν με την απραξία τους.
Θα ήταν, ωστόσο, αφελές αν πιστεύαμε ότι το πρόβλημα του τέλους της ιδιωτικότητας περιορίζεται στις τηλεφωνικές υποκλοπές και στην επιτήρηση της ζωής μας στο διαδίκτυο. Μια σειρά από σατανικές αναβαθμίσεις των τεχνολογιών αστυνόμεσης, έχουν οδηγήσει στην εγκατάσταση καμερών παρακολούθησης στους χώρους εργασίας, στα καταστήματα και στους δημόσιους χώρους. Πάντως, ολοένα και συχνότερα τα κέντρα επιτήρησης καταφεύγουν στη χρήση ακουστικών ή οσφρυτικών ανιχνευτών και ειδικών συσκευών εντοπισμού άλλων βιομετρικών δεικτών (όπως π.χ. το DNA), ακόνη και εντόμων-ρομπότ για την παρακολούθηση κάποιων προεπιλεγμένων στόχων.
Στο επόμενο άρθρο θα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα τις νέες βιοπολιτικές της συστηματικής παραβίασης τόσο του ιατρικού απορρήτου όσο και των πιο ευαίσθητων γενετικών δεδομένων, βιοτεχνολογικές πρακτικές που αμφισβητούν πλέον ρητά κάθε έννοια αυτονομίας ή ιδιωτικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σπύρος Μανουσέλης
Μηχανές του νου
3/12/2022
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/369579_telos-tis-idiotikotitas-os-tehnologiko-epiteygma