Πραγματικότητες.

Πραγματικότητες.

Η «ενσυναίσθηση» φθίνει συνεχώς, όπως γενικά και η κατανόηση με την οποία συνδέεται άρρηκτα.

Εκτός από τη γενική ακαδημαϊκή σημασία της, που ανήκει κυρίως στην Οντολογία και τη Γνωσιολογία, η έννοια της πραγματικότητας (reality) μπορεί με την αφ’ εαυτής γλωσσική ισχύ της να κατέχει το status της αλήθειας.

Αυτό δεν αφορά βέβαια μόνο τον άνθρωπο-άτομο αλλά και την κοινωνία, αφού αναντίρρητα μόνο εντός αυτής μέσω σύμβασης-συμφωνίας αποκτά το κύρος της αλήθειας. Ετσι, ανήκει και στους άλλους τρεις τομείς του κλασικού διαχωρισμού της Φιλοσοφίας, δηλαδή στην Αξιολογία, στην Ηθική και ενίοτε στην Αισθητική. Με τις τρεις αυτές διαστάσεις, η έννοια της πραγματικότητας προφανώς συνδέεται αμεσότερο με την ιδεολογία και την πολιτική, δηλαδή τους τρόπους δόμησης και λειτουργίας μιας κοινωνίας.

Ο όρος «πραγματικότητα» χρησιμοποιήθηκε με πολλές μορφές και είδη, ενώ το επίθετο «καθεμίας» υποδηλώνει τη βαστάζουσα φιλοσοφική ή ιδεολογική θεώρηση. Εχουμε π.χ. τον εμπειρικό-υλικό κόσμο αλλά και τον υπερβατικό-ιδεατό που για τον πλατωνικό ιδεαλισμό (ο οποίος σφράγισε τη δυτική σκέψη με τον δυϊσμό ιδεαλισμός-υλισμός) και τη θρησκεία είναι ανώτερος και τελειότερος. Κάποιοι μπορούν να επικαλεστούν επίσης μία «μυστική εμπειρία» που βιώνουν (θρησκευτική έκσταση, σαμανισμός κ.ά.) ως παρουσία μιας άλλης πραγματικότητας.

Αυτή η ερμηνεία έχει δοθεί με επιστημονίζοντα τρόπο για αποτελέσματα χρήσης ψυχοτρόπων και ναρκωτικών, δηλαδή σαν «ξεκλείδωμα» του εγκέφαλου-νόησης σε άλλες πραγματικότητες που ο κανονικός νους είναι ανίσχυρος να συλλάβει (T. Leary από 1960, A. Wilson από 1970 κ.ά.). Αντίθετα με την αντικειμενική ύπαρξη πραγματικοτήτων, υπάρχει, αν και ισχυρά μειοψηφούσα, και η ακραία υποκειμενική ιδεαλιστική άποψη του «εγωμονισμού» (σολιψισμός), όπου η πραγματικότητα είναι αποτέλεσμα της δικής μου μόνο συνείδησης-νόησης και τίποτα παραπέρα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι ενδιαφέρονται για την έσχατη, μη πλέον αναγόμενη, θεμελιώδη και αντικειμενική πραγματικότητα, αυτήν που κατακτά συνεχώς η φυσική επιστήμη. Μετά την αλλαγή του επιστημονικού «παραδείγματος» με την κβαντική θεωρία που αφορά το «βασίλειο του μικρού», σε αντίθεση με το «βασίλειο του καθημερινού, του ανθρώπινου», η θεωρία εισήλθε στη σκιά της αμφιβολίας.

Η κβαντική θεωρία είναι όμως επιτυχής και αποδίδει, παρά τις πολλές ad hoc συμβάσεις, παραδοχές και απαγορεύσεις που περιέχει αλλά και μια έλλειψη κατανόησής της ακόμα και από διάσημους πρωταγωνιστές της (π.χ. R. Feynman). Η απόλυτη δικαιολογία που πάντα προβάλλεται εδώ είναι η φυλογενετική, ανθρωποεξελικτική προσαρμογή της ανθρώπινης σκέψης (εγκέφαλος) στην επιβίωση που είναι ξένη με το «βασίλειο του μικρού» (κβαντική). Ενα ερώτημα βέβαια είναι πώς κάμφθηκαν σχετικά σύντομα παρόμοιες αντιδράσεις κατανόησης που υπήρξαν σε άλλες εξίσου ρηξικέλευθες θεωρίες όπως π.χ. η ειδική θεωρία της σχετικότητας.

Για άλλες γνωστές θεωρητικές κατασκευές που υπάρχουν (π.χ. υπερχορδές, παράλληλα σύμπαντα κ.ά.) και νεότευκτες που συχνά αναδύονται είναι άγνωστο το μέλλον τους. Φαίνεται τελικά ότι μόνον η χρησιμότητα και η αποδοτικότητα προσδίδουν το status αλήθειας στην πραγματικότητα που αναδεικνύει μια φυσική θεωρία. Η κατανόηση απαλείφθηκε ως κριτήριο αποδοχής μιας θεωρίας.

Στη σημερινή μεταμοντέρνα κυβερνοψηφιακή εποχή, η κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και καταστάσεις καθιερώνουν και ονοματοδοτούν νέες πραγματικότητες και η σχετικοποίηση της έννοιας έχει ακολουθηθεί από έναν πληθωρισμό της χρήσης της. Η πραγματικότητα δεν αναφέρεται μόνο με τη θεμελιώδη φιλοσοφική της σημασία. Στη διερεύνηση του φαινομένου αυτού μπορούν να συνεισφέρουν πλέον πάμπολλες επιστήμες (π.χ. κοινωνική ανθρωπολογία, επιστήμες του νου και νευρο-επιστήμες, κοινωνικο-πολιτικές επιστήμες κ.ά.).

Γνωστότερη εδώ και καιρό είναι η «εικονική» πραγματικότητα (iconic-IR) μαζί με την οποία ή και μέσα σε αυτήν (π.χ. «avatar») ζούμε. Πλέον πρόσφατη δημιουργία, διάδοχος της προηγούμενης, είναι η «επαυξημένη» πραγματικότητα (enhanced ή augmented – AR) π.χ. σε ειδικά γυαλιά οδηγού αυτοκινήτου για την καλύτερη απόδοση του κυκλοφοριακού σε αστικό περιβάλλον.

Οι «νευρομηχανικές» έρευνες για μόνιμη εσωτερική εγκεφαλική επέμβαση («διεπαφές») για πολλές χρήσεις έχουν ήδη αρχίσει, κατά το γνωστό τεχνοφουτουριστικό όραμα της «ένωσης σάρκας - μηχανής». Τα διάφορα όργανα που παράγονται για την επαυξημένη πραγματικότητα αναγνωρίζονται από την αύξηση της απόδοσης κατά τομέα και χρήση που ακολουθεί βέβαια την αύξηση απόδοσης κεφαλαίου των παραγωγών τους. Αρκετά από αυτά έχουν ήδη εμπορευματοποιηθεί.

Η σχετικοποίηση και ο πληθωρισμός της πραγματικότητας ίσως συμβάλλουν στη δημιουργία ενός νέου ιδιότυπου (τεχνο-)εγωμονισμού, όπου μελλοντικά κάθε άτομο θα μπορεί να φτιάχνει τη δική του πραγματικότητα (!). Βασική αιτία είναι βέβαια η έκρηξη του εγωπαθούς ατομικισμού που παρατηρείται εδώ και μισό αιώνα και η σχέση του νεοφιλελευθερισμού με την τεχνολογική εξέλιξη. Ψυχολογικά και κοινωνικοπολιτικά, παρά τις τεράστιες δυνατότητες ψηφιακής επικοινωνίας που έχει σήμερα το άτομο, αισθάνεται μόνο του, αδύναμο και ανασφαλές σε συνθήκες αβεβαιότητας.

Οι αναγκαίες προϋποθέσεις, δηλαδή η ιστορική γνώση και η κριτική σκέψη είναι αδύναμες και διώκονται. Η περίφημη «ενσυναίσθηση» φθίνει συνεχώς, όπως γενικά και η κατανόηση με την οποία συνδέεται άρρηκτα. Ετσι, το άτομο αποσυμπιέζεται ψυχολογικά με τη διοχέτευση των αρνητικών του συναισθημάτων σε έναν στόχο, στην υπόδειξη «ενόχων». Ο δρόμος μετά είναι γνωστός, δηλαδή η υποστήριξη απολυταρχισμών και (νεο)φασισμών.

Παράλληλα ο αυτο-αντιφατικός φαύλος κύκλος (μολύνουμε-θεραπεύουμε κ.ο.κ.) για την αντιμετώπιση των αρνητικών πλευρών του τεχνητού περιβάλλοντος όπου ζει ο άνθρωπος, συνεχώς ανατροφοδοτείται με τα καινούργια τεχνήματα που σκοπεύουν σε λύσεις. Αυτά δηλαδή πάντα δημιουργούν νέα προβλήματα που καλούμαστε να θεραπεύσουμε, όπως και το οικολογικό αποτύπωμα της παραγωγής τους. Η απόδοση κεφαλαίου όμως πρέπει συνεχώς να αυξάνεται (!). Εδώ βρίσκεται και η δυσοίωνη πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης, αλλά φαίνεται ότι αυτή... μπορεί ακόμα να περιμένει (!).

Η σχετικοποίηση και ο πληθωρισμός της πραγματικότητας που παρατηρούμε σήμερα μπορεί να θολώνουν την προβληματική της, αλλά δεν αναιρούν την αξία αναζήτησης μίας θεμελιώδους αντικειμενικής πραγματικότητας, χωρίς να υποτιμώνται τα όποια θέματα δημιουργεί η παρέμβαση της ανθρώπινης συνείδησης, νόησης και κατανόησης στην κατασκευή της. Η αναζήτηση μέσα από ιστορικές συνέχειες και ασυνέχειες της λεγόμενης «ματιάς του θεού» δεν είναι βλαβερή. Αυτή μοιάζει με την «Ουτοπία» που μπορεί να ξεμακραίνει όσο πλησιάζουμε, αλλά είναι το κίνητρο για να προχωρούμε. Το προχώρημα άλλωστε είναι αυτό που αξίζει.

Δημοσθένης Δαγκλής
 Δρ Φιλοσοφίας, φυσικός

https://www.efsyn.gr/nisides/364122_pragmatikotites

23/10/2022