Η αντίσταση του υποκειμένου.
.jpg)
Η αντίσταση του υποκειμένου
Συνέντευξη του Αλέν Τουρέν που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Télérama στις 13/10/2015
● Στο νέο βιβλίο σας «Nous sujets humains» (Seuil 2015), λέτε ότι μετά το τέλος της βιομηχανικής κοινωνίας μπαίνουμε σε μια μετακοινωνική εποχή. Τι εννοείτε;
Οι προβιομηχανικές κοινωνίες σκέφτονταν τους εαυτούς τους με όρους ουσιαστικά πολιτικούς. Τα σχολικά βιβλία αναφέρουν τις απόλυτες μοναρχίες, το βασίλειο του νόμου, το έθνος, το κράτος, και οι φιλόσοφοι που τις περιέγραψαν, από τον Μακιαβέλι ώς τον Τοκβίλ, περνώντας από τον Χομπς, τον Λοκ, τον Μοντεσκιέ ή τον Ρουσό, αποκλήθηκαν φιλόσοφοι του δικαίου ή πολιτικοί φιλόσοφοι. Με τη βιομηχανική επανάσταση όλα ανατράπηκαν. Οι κοινωνίες εντυπωσιάστηκαν από την ικανότητά τους να δημιουργούνται, να μετασχηματίζονται ή ακόμα και να καταστρέφονται χάρη στις τεχνικές τους, τις μηχανές τους, τα κεφάλαιά τους. Για πρώτη και αναμφίβολα μοναδική φορά περιέγραφαν τους εαυτούς τους με όρους οικονομικούς και κοινωνικούς, με την εργασία, τις κοινωνικές τάξεις, τα συνδικάτα, τον ανταγωνισμό, τις επενδύσεις. Από αυτές τις «κοινωνικές» κοινωνίες βγαίνουμε.
● Σε τι είδους κοινωνία μπαίνουμε τότε;
Η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής τεχνολογίας δεν αρκεί για να εξηγήσει την αλλαγή των κοινωνιών μας. Οι συνέπειές της όμως είναι αξιοσημείωτες. Στις βιομηχανικές κοινωνίες, η εξουσία στρεφόταν ουσιαστικά στον έλεγχο των υλικών αγαθών, των κεφαλαίων, των πρώτων υλών, των μηχανών. Με δυο λόγια, στον έλεγχο του κόσμου των αντικειμένων. Με την ανάδυση των τεχνολογιών της πληροφόρησης και της επικοινωνίας συντελείται κάτι το πρωτοφανές: αυτές είναι τεχνολογίες διαμόρφωσης και μετασχηματισμού της υποκειμενικότητας, που επιτρέπουν τη δράση πάνω στον ίδιο τον δρώντα άνθρωπο. Η επιδίωξη της εξουσίας γίνεται έτσι το να ελέγχει, να μετασχηματίζει, να κατασκευάζει το πνεύμα των ανθρώπων. Η ιδέα προφανώς δεν είναι καινούργια. Στον εικοστό αιώνα, γνωρίσαμε την εμπειρία του ολοκληρωτισμού, στόχος του οποίου ήταν επίσης ο έλεγχος των πνευμάτων μέσω του λόγου, της εικόνας, της σκηνοθεσίας ή της προσωπολατρίας. Και με την καταπίεση κάθε αντιπολίτευσης. Προφανώς δεν ισχυρίζομαι ότι ζούμε όλοι σήμερα σε ολοκληρωτικές κοινωνίες. Προβάλλω όμως την ιδέα ότι η εξουσία γίνεται ολική.
● Πώς ορίζετε αυτή την «ολική» εξουσία; Ποιες είναι οι μορφές της;
Τα κυριότερα συστήματα εξουσίας που δρουν στον σύγχρονο κόσμο τείνουν να ελέγχουν τόσο τον αντικειμενικό οικονομικό κόσμο -τον κόσμο των υλικών αγαθών- όσο και τον υποκειμενικό κόσμο, τον κόσμο των αναπαραστάσεων, των γνωμών, των καταναλώσεων. Πρόκειται για μια νέα μορφή κοινωνιών. Διακρίνω τρεις κυριότερους τύπους. Ο προφανέστερος είναι ο πιο συγγενικός με το παλαιό ολοκληρωτικό κίνημα: το ολοκληρωτικό κόμμα-κράτος, του οποίου η Σοβιετική Ενωση υπήρξε το μοντέλο και του οποίου το πιο σημαντικό παράδειγμα σήμερα είναι το κινεζικό κομμουνιστικό κόμμα-κράτος. Ο δεύτερος τύπος αφορά τον δυτικό κόσμο, όπου ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός έχει κατορθώσει να επιβάλει την κυριαρχία του. Αυτός ο νέος καπιταλισμός έχει διαρρήξει τις σχέσεις του με την πραγματική οικονομία, η πλειονότητα των διαθέσιμων κεφαλαίων χρησιμοποιείται για δραστηριότητες που δεν έχουν καμιά παραγωγική οικονομική λειτουργία και που μπορεί να είναι ακόμα και παράνομες-εμπόριο όπλων, ναρκωτικών- και των οποίων ο στόχος είναι να ενισχύουν τα προνόμια των κατόχων της εξουσίας. Η τρίτη μορφή ολικής εξουσίας, τέλος, παραπέμπει σε εκείνες που αποκαλώ «μεταεθνικιστικές τυραννίες», οι οποίες εξάλειψαν τα κόμματα που γεννήθηκαν από την πτώση της αποικιοκρατίας. Αυτή η πραγματικότητα μας είναι οικεία μετά το 1979, με την κατάληψη της εξουσίας από τον Χομεϊνί στο Ιράν. Είναι ο ισλαμικός κόσμος, όπου κυβερνούν στο όνομα μιας θρησκείας.
● Στις δυτικές κοινωνίες μας παρατηρούμε τη δυσκολία να αντιταχθούμε σε αυτή την ολική εξουσία. Πώς μπορούμε να της αντισταθούμε;
Απέναντι σε αυτή την ολική εξουσία, οι αντίπαλοί της οφείλουν να επικαλούνται κάτι ακόμα πιο ισχυρό από το ολικό. Αυτό είναι το οικουμενικό. Δεν αρκεί να αντιτάσσουμε τα πολιτικά, κοινωνικά ή πολιτισμικά δικαιώματα, χρειάζεται να επικαλούμαστε κάτι διαφορετικού χαρακτήρα: την ανθρώπινη ύπαρξη με την ικανότητά της να μετασχηματίζει το περιβάλλον της αλλά και να δημιουργεί τον εαυτό της. Οσο αυτή η ικανότητα ήταν ακόμα αδύναμη, οι άνθρωποι χρειάστηκε να τοποθετούν τη δημιουργικότητα έξω από τους εαυτούς τους, σε μια ιερή εξωτερική αρχή, στον θεό, στον βασιλιά, έπειτα στην πρόοδο. Σήμερα δεν μπορούμε πλέον να στηριζόμαστε στον θεό, ούτε στον βασιλιά, ούτε στην πρόοδο. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει ιερή δημιουργική αρχή εξωτερική προς τον άνθρωπο. Εχουμε μια αναπτυγμένη συνείδηση του εαυτού μας, της ικανότητάς μας να δημιουργούμε τους εαυτούς μας ως «υποκείμενα», να μετασχηματιζόμαστε, ακόμα και να καταστρεφόμαστε με τη χρήση πυρηνικών όπλων, με την καταστροφή του φυσικού μας περιβάλλοντος και του κλιματικού μας συστήματος. Η μεταπολεμική περίοδος κυριαρχήθηκε από τη θανάτωση του «υποκειμένου» από τους στρουκτουραλιστές από τη μια μεριά και από τους μαρξιστές από την άλλη. Εγώ θέλω να αποκαταστήσω ξανά το υποκείμενο. Και κραδαίνω σαν σημαία την «υποκειμενοποίηση», που είναι για τον καθένα η ανάληψη της ευθύνης για το υποκείμενο που ενυπάρχει σε αυτόν, το κίνημα με το οποίο ένα άτομο μετατρέπεται σε κοινωνικό δρώντα ικανό να προάγει και να υπερασπίζεται τα θεμελιώδη οικουμενικά ανθρώπινα δικαιώματα, όταν αυτά καταπατούνται.
● Ποια είναι αυτά τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα;
Καθώς είμαι Γάλλος, οδηγούμαι να προτάξω το τρίπτυχο «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα». Εδώ και έναν αιώνα, η αδελφότητα αντικαταστάθηκε από την αλληλεγγύη. Εχουμε επείγουσα ανάγκη δυνάμεων που θα μας κινητοποιήσουν και γι’ αυτό χρειαζόμαστε ένα ηθικό όραμα, για να μπορούμε να το αντιτάξουμε σε όλα τα συστήματα εξουσίας. Γι’ αυτό επέλεξα μια λέξη που την ακούμε παντού: την αξιοπρέπεια, μια λέξη που είναι συγκεκριμένη και ταυτόχρονα είναι ηθικού χαρακτήρα. Στις νέες κοινωνίες, η συλλογική δράση δεν διαμορφώνεται πλέον γύρω από οικονομικά προβλήματα. Συνδικάτα και εργατικά κόμματα έχουν χαθεί ή ακολουθούν πτωτική πορεία. Στο ηθικό πεδίο, στην εικόνα που καθένας διαμορφώνει για τον εαυτό του, σε αυτό που αποδέχεται ή απορρίπτει στο όνομα της αξιοπρέπειάς του, αναπτύσσεται μια συλλογική συνείδηση: θέλω να με αντιμετωπίζουν ως ανθρώπινη ύπαρξη, θέλω να με σέβονται, να σέβονται την αξιοπρέπειά μου, δεν θέλω να με ταπεινώνουν. Τα νέα συλλογικά κινήματα πρέπει να είναι ταυτόχρονα ηθικά και δημοκρατικά, δηλαδή σε σύγκρουση με τις ολικές εξουσίες. […]
ℹ️
Στις 9 Ιουνίου 2023, πέθανε στα 97 του χρόνια ο Γάλλος κοινωνιολόγος
Αλέν Τουρέν, ένας σημαντικός στοχαστής που έγραψε περισσότερα από
σαράντα βιβλία και συνέβαλε όσο λίγοι στην ανανέωση της έρευνας των
κοινωνικών φαινομένων. Σε αντίθεση με τον λειτουργισμό που χαρακτήριζε
τις κυρίαρχες τάσεις στην κοινωνική έρευνα (Πάρσονς, Μέρτον, Λούμαν
κ.ά.), ο Τουρέν αντιλαμβανόταν την κοινωνιολογία ως επιστήμη της
κοινωνικής δράσης. Και θεωρούσε ότι το καθήκον της δεν είναι μόνον η
αντικειμενική παρατήρηση και μελέτη της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά
και η επεξεργασία νέων θεωρητικών εννοιών, ικανών να προσανατολίζουν τη
δράση των κινημάτων που παλεύουν για την ανθρώπινη και κοινωνική
χειραφέτηση.
2-7-2023