Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ: Ένας «γλυκός» παγκόσμιος δυνάστης.
Το Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ μπορεί να θεωρηθεί το αρχαιότερο εν ενεργεία κόμμα της σύγχρονης πολιτικής εποχής. Αν και έχει ιδρυθεί επίσημα το 1828, έλκει την καταγωγή του από το κόμμα του Τόμας Τζέφφερσον (που κατά καιρούς ονομαζόταν και «Ρεπουμπλικανικό», περιπλέκοντας λίγο την ιστορία), το οποίο κυβερνούσε τις ΗΠΑ από το 1800.
Μέχρι την δημιουργία του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος του Αβραάμ Λίνκολν και τον εμφύλιο πόλεμο το 1861, το Δημοκρατικό Κόμμα ήταν το κυρίαρχο κόμμα των ΗΠΑ, ταυτισμένο με τα αιτήματα κυρίως των γεωργών και ιδιοκτητών γης σε μια αγροτική χώρα που επεκτεινόταν επιθετικά στην βορειοαμερικανική ήπειρο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρώτος ήρωας και ουσιαστικός ιδρυτής του ήταν ο στρατηγός και πρόεδρος Άντριου Τζάκσον, ο πρωτοτυπικός λαϊκιστής πολιτικός και σφαγέας των αυτοχθόνων κατοίκων («Ινδιάνων») της Αμερικής.
Η ιδεολογία του Δημοκρατικού Κόμματος είναι δύσκολο να αποτυπωθεί. Συμβατικά μιλάμε για ένα «κεντροαριστερό» κόμμα, liberal με την αμερικανική ορολογία, το οποίο έχει το παράδοξο παρελθόν ότι ήταν κάποτε το κόμμα του Αμερικανικού Νότου και του ρατσισμού σε βάρος των Αφροαμερικανών, μέχρι που αυτή η «ανωμαλία» διορθώθηκε την δεκαετία του ’60 όταν οι ελίτ του Δημοκρατικού Κόμματος αποφάσισαν να στοιχηθούν πίσω από τα κινήματα των μαύρων. Χωρίς να είναι λανθασμένη αυτή η αφήγηση, δεν εξηγεί πλήρως το γιατί το Δημοκρατικό Κόμμα είναι τόσο δημοφιλές εκτός των ΗΠΑ σήμερα, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Ειδικά από την δεκαετία του ’90 και μετά, το Δημοκρατικό Κόμμα είναι στο μυαλό μας το «ευρωπαϊκό» κόμμα των ΗΠΑ, αντιτιθέμενο στην σπηλαιώδη βαρβαρότητα των Ρεπουμπλικάνων.
Για να γίνει κατανοητή αυτή η γοητεία του Δημοκρατικού Κόμματος πρέπει να κατανοηθεί καλύτερα τόσο η ιδεολογία του όσο και ο ρόλος που αυτό το κόμμα παίζει στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Οι απαρχές της ιδεολογίας των Δημοκρατικών βρίσκονται στις φιλοσοφικές συζητήσεις των αμερικανικών ελίτ των τελών του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, που με την σειρά τους ήταν προέκταση των συζητήσεων και πολιτικών διαμαχών των αντιτιθέμενων αριστοκρατικών πολιτικών μερίδων στην Αγγλία του 17ου και 18ου αιώνα.
Στο επίκεντρο αυτών των συζητήσεων που αφορούσαν την ανθρώπινη υπόσταση και την μορφή που θα έπρεπε να πάρει μια ιδεατή πολιτεία βρίσκονταν δυο ερωτήματα: αν τα δικαιώματα του ανθρώπου προϋπάρχουν της κοινωνίας, και αν η κοινωνία προϋπάρχει του κράτους. Οι «συντηρητικοί» εκείνων των συζητήσεων απαντούσαν αρνητικά στο πρώτο ερώτημα και θετικά στο δεύτερο. Οι «προοδευτικοί» το ανάποδο. Η διαφορά μπορεί να ακούγεται ακαδημαϊκή και ανούσια στις μέρες μας, συνιστά όμως το βασικό υπόβαθρο της κύριας πολιτικής τομής μεταξύ προόδου και συντήρησης στην σύγχρονη πολιτική εποχή.
Αν κάποιος πίστευε ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα προϋπάρχουν της κοινωνίας, άρα ο άνθρωπος είναι φορέας τους εκ της φύσεώς του («φυσικά δικαιώματα»), μπορούσε και να αποδεχθεί ότι αποστολή της πολιτικής είναι η συνεχής δράση για την πραγμάτωση αυτών των δικαιωμάτων που η υπάρχουσα κοινωνία δεν εξυπηρετεί ή αναγνωρίζει. Αντίστοιχα, αν πίστευε ότι στην «φυσική κατάσταση» δεν μπορούσε να υπάρξει κοινωνία και ότι για αυτό χρειαζόταν η ισχύς και έλεγχος του κράτους, μπορούσε να αποδεχθεί τον ρόλο του κράτους για την διόρθωση των ατελειών της κοινωνίας. Στον πυρήνα της σκέψης του Δημοκρατικού Κόμματος επομένως ήταν η αισιοδοξία της προόδου και η συνεχής αμφισβήτηση ιεραρχιών κάθε είδους.
Παρά τις αλλαγές στην στάση του σε διάφορα ζητήματα επομένως, όπως αυτό της δουλείας, η στάση του Δημοκρατικού Κόμματος ήταν διαχρονικά συνεπής στο να αντιτίθεται στο κατά καιρούς κατεστημένο και τις αξίες του. Στο περιβάλλον του 19ου αιώνα για παράδειγμα, η απέχθεια προς τον «οπισθοδρομικό» και επαρχιώτικο Νότο και τον βάρβαρο θεσμό της δουλείας ήταν η καθώς πρέπει στάση του αγγλοσαξονικού κατεστημένου των βορειοανατολικών πολιτειών. Η στάση του Δημοκρατικού Κόμματος σε αυτό το ζήτημα ήταν συναρτημένη με την εικόνα του από την εποχή του Τζέφφερσον ήδη ως φωνή του αγροτικού κόσμου και των μικροκαλλιεργητών οι οποίοι ζούσαν σε μια εξιδανικευμένη ρουσσωική «φυσική κατάσταση».
Από το 1865 και μετά, ως το ντε φάκτο ηττημένο κόμμα του εμφυλίου οι Δημοκρατικοί γίνονται η μόνιμη αντιπολίτευση προς τους Ρεπουμπλικάνους. Το ιστορικό στερεότυπο τούς θέλει να είναι σε αυτήν την περίοδο το κόμμα του «συμπαγούς Νότου» («solid South») και του ρατσισμού, αυτό όμως αποσιωπά έναν άλλο σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στις μεγάλες πόλεις του βορρά. Με τις ΗΠΑ να εκβιομηχανίζονται ταχύτατα και εκατομμύρια μεταναστών να συρρέουν στα νέα αστικά κέντρα που σχηματίζονταν, το Δημοκρατικό Κόμμα ανέλαβε τον ρόλο της ένταξης των νέων μαζών από την ανατολική και νότια Ευρώπη (Ιταλών, Πολωνών, Σλάβων, Ελλήνων, Εβραίων) σε μια χώρα μέχρι τότε πλειοψηφικά προτεσταντική και αγγλοσαξονική. Το κατόρθωσαν χάρη στα περίφημα machine politics, το εκτεταμένο πελατειακό σύστημα των πόλεων που λειτουργούσε ως σύστημα παροχής οικονομικής (και φυσικής) ασφάλειας για τους νεοφερμένους. Ήδη από τότε επομένως το Δημοκρατικό Κόμμα ήταν το κόμμα της εθνοτικής διαφορετικότητας απέναντι στο αγγλοσαξονικό και προτεσταντικό κατεστημένο.
Βλέπουμε λοιπόν ότι ήδη από τον 19ο αιώνα η ιστορία του Δημοκρατικού Κόμματος είναι ταυτισμένη με την οικοδόμηση της αμερικανικής αυτοκρατορίας. Και όταν λέμε «αυτοκρατορία», εννοούμε ότι αυτός ο όρος πρέπει να πάει πολύ πιο πίσω από αυτό που έχουμε συνήθως κατά νου –την παγκόσμια αυτοκρατορία των ΗΠΑ που οικοδομήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο– και να συμπεριλάβει την αυτοκρατορία στο εσωτερικό των ίδιων των ΗΠΑ. Αυτοκρατορία και με την γεωγραφική έννοια, εννοώντας την τεράστια ενδοχώρα που απορρόφησαν και αποίκισαν οι αρχικές δεκατρείς πολιτείες. Αλλά και με την πληθυσμιακή, εννοώντας την άγραφη ιεραρχία μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων, θρησκειών και φυλετικών χαρακτηριστικών που διαπερνά ιστορικά το αμερικανικό έθνος μέχρι και σήμερα.
Όντας το κόμμα που διατύπωσε το αίτημα της γεωγραφικής επέκτασης στις αρχές του 19ου αιώνα (και της σφαγής των Ινδιάνων) ως λύτρωση των λευκών ακτημόνων, και το κόμμα που ενέταξε στην αμερικανική κοινωνία με τρόπο πατερναλιστικό τις νέες εθνικές μειονότητες που δημιούργησε η μετανάστευση και η εκβιομηχάνιση στο δεύτερο μισό του, το Δημοκρατικό Κόμμα ήταν ήδη από τότε η δύναμη που κατανοούσε (και εφάρμοζε) τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό ως δύναμη προόδου. Στον 20ο αιώνα με την παγκοσμιοποίηση της αμερικανικής αυτοκρατορίας, αυτή η σχέση αντιστρέφεται –η αλλαγή, η «πρόοδος» και η αμφισβήτηση όλων των κατά τόπους παραδόσεων, ιεραρχιών και αυτόχθονων αξιών γίνεται όργανο και αυτοσκοπός του αμερικανικού ιμπεριαλισμού– και ο ρόλος του Δημοκρατικού Κόμματος παραμένει κομβικός.
Μόνο κάποιος που δεν καταλαβαίνει αυτό το νόημα της «προόδου» στην αγγλοσαξονική σκέψη μπορεί να εκπλήσσεται, για παράδειγμα, με το ότι οι Δημοκρατικοί ήταν την δεκαετία του ’60 ταυτόχρονα το κόμμα της μαζικής επέκτασης του κράτους πρόνοιας στο εσωτερικό των ΗΠΑ και της απύθμενης βαρβαρότητας του πολέμου στο Βιετνάμ. Μια χώρα όπου των Αμερικανικών στρατευμάτων το 1965 είχαν προπορευθεί την δεκαετία του ’50 και στις αρχές του ’60 χιλιάδες «ιδεαλιστές» Αμερικανοί φοιτητές και εθελοντές που οραματίζονταν να φέρουν την δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς στην Νοτιοανατολική Ασία.
Ένα βασικό στοιχείο της αγγλοσαξονικής προοδευτικής σκέψης είναι ο ρόλος του κράτους, όχι όμως απαραίτητα με το αναδιανεμητικό νόημα που αυτός είχε στην ευρωπαϊκή αριστερά. Στην πραγματικότητα η μόνη περίοδος όπου το Δημοκρατικό Κόμμα λειτουργούσε με τέτοιους σοσιαλδημοκρατικούς όρους ήταν στην πεντηκονταετία του Νιου Ντηλ –χοντρικά μεταξύ 1930 και 1980– και αυτό εξ ανάγκης, ως αντίδραση στις μεγάλες κρίσεις και πολέμους του 20ου αιώνα. Πολύ πιο μόνιμη και σταθερή θέση για τον ρόλο του κράτους όμως στη Δημοκρατική ιδεολογία έχει η αντίληψη περί πεφωτισμένης τεχνοκρατίας που διατύπωσε ο Γούντρω Ουίλσον στις αρχές του 20ου αιώνα, αρχικά ως πανεπιστημιακός και κατόπιν ως πρόεδρος.
Αυτή η αντίληψη πηγάζει από μια εκ των προτέρων κατανόηση των αναγκών του ανθρώπου στη σύγχρονη κοινωνία («ασφάλεια», «ευημερία», «δικαιώματα») των οποίων θεματοφύλακας γίνεται μια τάξη ειδικών, επιστημόνων και μάνατζερ που πρέπει να αφεθεί στην ησυχία της να διαχειριστεί περίπλοκα ζητήματα. Η έννοια της προόδου διατυπώνεται και εφαρμόζεται ξανά από τα πάνω: τα πάντα γίνονται στην υπηρεσία των «πολιτών» χωρίς όμως την συμμετοχή τους. Αν τολμήσουν να διατυπώσουν διαφορετικά αιτήματα από αυτά που οι τεχνοκρατικές ελίτ έχουν υιοθετήσει για λογαριασμό τους, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος του «λαϊκισμού» ή «φασισμού». Στον πυρήνα της σκέψης των Δημοκρατικών βρίσκεται μια σχιζοφρενική σχέση με τις μάζες, οι οποίες ταυτόχρονα πρέπει να λυτρωθούν από τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας αλλά προκαλούν τον τρόμο όποτε διεκδικούν έναν αυτόνομο ρόλο.
Με βάση τα παραπάνω γίνεται σαφές γιατί η ιδεολογία των Δημοκρατικών έχει τόση απήχηση και λειτουργεί ως βασικός νομιμοποιητικός βραχίονας της αμερικανικής ισχύος. Είναι η ιδεολογία της ένταξης στην αυτοκρατορία με όρους προόδου και χειραφέτησης (αντί με όρους πειθάρχησης και εθνοτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας που πρεσβεύουν οι Ρεπουμπλικανοί). Είναι η ιδεολογία της φιλελεύθερης και προοδευτικής τεχνοκρατίας που φροντίζει για την επίλυση προβλημάτων μακριά από την «κακή» πολιτική και τις απόψεις των μη-επαϊόντων.
Είναι πάνω από όλα η ιδεολογία του ατόμου που είναι ελεύθερο να «είναι ο εαυτός του» μέσα στο περιβάλλον της ελεύθερης επιλογής που του προσφέρουν τα προϊόντα και οι υπηρεσίες του αμερικανικού καπιταλισμού. Είναι η ιδεολογία που προσφέρει την ψευδαίσθηση στους Ευρωπαίους ότι έχουν κάποιο λόγο στο πώς διοικείται η αυτοκρατορία της Δύσης, και στους πολίτες όλου του κόσμου ότι το αμερικανικό όνειρο μπορεί τελικά να γίνει και όνειρο οικουμενικό. Σε τελική ανάλυση, η ιδεολογία που δυναστεύει «γλυκά» τη σκέψη όλων μας.